Landscape Figures.

 

 

A psycho-geographical tour of Mwyn HQ. In response to a request by Glyn Davies to write a blog, so here we go let's talk art .......  written over a couple of weeks as we decide where the prints are to hang. We are the curators of our own bunker, where we plot and pot cultural ideas in the garden of revolt.

Office.

 

I want the house and office to be a statement, an art statement, a political statement. In my office, above my desk I have a framed poster (still with the blu tack marks from when it was up in my teenage bedroom) of The Clash from the ‘16 Tons Tour’ (1980). Next to that is a poster for the Anhrefn gig on top of Snowdon (1990) and on the other side of the Clash is one of Jamie Reid’s ‘Universal Majesty’ prints.

The Sex Pistols and The Clash informed my politics in the late 1970’s.  Jamie later became one of my dearest friends. Anhrefn was my life from 1980 – 1993. These framed prints remind me daily of why I do what I do. Just like being a gardener, not a translator, transplanting ideas into the Welsh cultural landscape. I once declared one of my many retirements from Welsh Rock’n Roll was in order to do some gardening.

 

 

Sure there is also a Catatonia disk for 600,00 sales, another reminder of careful nurturing of those young plants. There are also Swci Delic cushions, a fresh new flower in the garden.

See @SwciB

I am a collector of sorts, a fan certainly. I add Glyn Davies, two limited edition prints in fact, to the garden of revolt.

 

A different room.

 

Recently we went on a quest for an old battered ‘Salem’. It had to look old, it had to be antique. It cost £40 from an antique shop in Penmaenmawr, found in the back of course, on a drizzly Saturday afternoon – result ! It goes with the Welsh ladies cushions (Hywel Edwards @hyweltedwards) and with the print of Thomas Jones’s  ‘Last Bard’. This room tells us that Vosper and his Devil shoal, the suicidal bard facing the forces of Edward I, have all brought us here, they have brought us home. Where we are and who we are.

 

Another room.

 

And so I venture in to Oriel Ynys Mon, for the Glyn Davies exhibition  ‘Landscape Figures’ (subtitled nudes in the landscape).  There are a lot of pictures. Too many to process in one go. I decide on the first love approach, no analysis, just go for the ones I really like. Call it gut instinct. After three visits I have not really changed my mind. Chatting to Glyn and learning the context means I only love them more.

My eyes are drawn to two photographs. The spiritual place that is Ynys Enlli and a landscape that I know very well, Mynydd Mawr, Mynydd Grug, Mynydd Eliffant (should have inserted a.k.a).

Enlli is a magical place, of course it is, 20,000 saints, St Mary’s Monastery, the Bronze Age (?) cairn on the summit. That has to be the one I say. The figure is athletic, toned and blonde – not particularly Welsh in the traditional sense – but it works, the sculpted body, arms outstretched, standing tip-toe - she welcomes this spiritual place.

A funny thing happened on Facebook. Glyn almost introduces us. I don’t want to know this figure in real life. No names. No close-ups. This is just an imaginary figure in a spiritual landscape. In the same way I don’t really know Rossetti’s models, names yes if they are Jane Morris, but I will never get to have Sunday tea with Janey. It has to be unspoilt.

You see this has to be a magical world, nature’s sculptures, landscape and human, beautiful yes and beautifully captured by Glyn – but don’t make it too real. Glyn has steered clear of tattoos and body piercings. He has steered clear of face and identity. We are left then with real places, that we recognise, but figures that we do not know, do not recognise.

I buy two prints. They are called ‘Darganfod Paradwys’ and ‘Cyn iddi Dywyllu’.

 

The second print is the more Welsh. The dark brooding figure of Mynydd Mawr. The dark figure almost butt deep in the bog. I imagine she is a Rhiannon, straight out of the Mabinogi. Dark windswept hair. She is by far the oldest model. She is by far the best sculpted body. Lived in. Strong. Broad shouldered. If the youthful blondes give the landscape a spring feel, light and a bounce in its step – this Rhiannon is time eternal, the old “Welsh Mam”, someone who could have walked past the window in a Kate Roberts scene in olden days.

The two prints contrast – the old Wales secure in its legends and myths. Autumnal. And the youthful blonde, arms outstretched embracing the warm winds that blow from Enlli – I am reminded that there is not one Wales. There is no copyright on Welshness, Welsh culture, this place. Diolch byth.

They balance the moods.

Nest my wife and I spend a Sunday afternoon, arranging and re-arranging. The Enlli ‘Darganfod Paradwys’  has to face Enlli. It is given its own west facing wall. We decide, that this is enough for this wall.

 

 

Parlwr

We are drawn in a different way to ‘Cyn iddi Dywyllu’ , we both recognise the same moods, moods for different rooms. The Rhiannon lady has to be in the parlour (study). We have not finished arranging this room but this is where she will end up.

I show these prints to my dear friend David Dawson, an artist and photographer, and I am reminded by David that it takes time to get art hung in the right place, and it might move with time. He is right. This is the fun, we can curate our own art garden. Nothing is static or permanent. Like the flowers in the garden. They can be moved. But, when we find the space, we know, at least for a time.

 

 

The anonymity is a strength in these characters. To know real persons who work and play and do ordinary things would be too much of a distraction. If I meet them, what do I say? “I love your picture”.  I do not know them, it should stay this way. Like a Goscombe John or a Rodin they shall remain silent and haunting. Everything is left to the imagination despite the nudity.

Robert Harvey pensaer Neuadd y Sir Wyddgrug Herald Gymraeg 15 Hydref 2014.

 

Dyma ddod ar draws eitem newyddion ar wefan y BBC yn dyddio yn ȏl i fis Mai 2008. Dwi ddim yn cofio i mi sylwi ar y pryd, ond yr hyn oedd dan sylw oedd pwysigrwydd pensaerniol adeilad Neuadd y Sir yn yr Wyddgrug a fod y Cynghorydd Armstrong-Braun o Saltney Ferry wedi galw ar i Cadw ystyried rhestru’r adeilad. Beth ddigwyddodd sgwn’i?

            Byddaf yn mynd heibio’r adeilad hynod yma bob pnawn Dydd Mercher ar fy ffordd i Tŷ Pendre i gynnal gwersi Cymraeg i Oedolion. Wrth gyrraedd cyrion yr Wyddgrug a mynd heibio’r arwyddion am y Ganolfan Ddinesig, mae fframiau’r ffenestr concrit llwyd a’r adeilad  anferth concrît llwyd a du i’w weld drwy’r coed. Mae’n atgoffa rhywun o’r hen adeiladau Stalinaidd o Ddwyrain Ewrop.

            Y pensaer oedd Robert Harvey, ef oedd pensaer y Sir, a mae’r rhan gyntaf o’r adeilad yn perthyn i’r cyfnod hwnnw rhwng 1966-68. Fe agorwyd y neuadd gan y Dywysoges Margaret ym mis Mai 1968. Yr hyn sydd efallai fwyaf diddorol am y concrît yw fod hwn yn goncrît a oedd wedi ei baratoi yn barod felly roedd modd cludo darnau i’r safle yn barod i’w codi.

            O ran delwedd, mae’r adeiladwaith yn cynnig cysondeb a mae hynny yn amlwg iawn wrth gerdded o amgylch yr adeilad. Mae’r ffenestri yr un siap a’r un maint. Yr unig amrywiaeth mewn ffodd yw uchder y gwahanol adeiladau, rhai yn saith llawr a’r estyniad diweddarach yn dri llawr.

            Robert Harvey sydd hefyd yn gyfrifol am gynllunio Theatr Clwyd (1973-76) ar Llŷs Barn (1967-69). Mae brics coch Theatr Clwyd yn llai ‘brwnt’ o ran yr arddull  ‘brutalist’ ond yr un mor drawiadol ar y dirwedd. Os am fynd am dro, cymerwch gyfle i gael panad neu ginio yng nghaffi hyfryd Theatr Clwyd.

            Fel soniais yn ddiweddar, rwyf yn dechrau cysylltu a dilynwyr pensaerniaeth brwnt (Brutalist) ar y we ar safle mwyaf amlwg i weld lluniau o bob math o adeiladau concrît yw @BrutalHouse ar Trydar. Ceir nifer o luniau gan @BrutalHouse yn ddyddiol, y rhan fwyaf yn ne ddwyrain Lloegr a threfi amlwg fel Croydon a rhai o’r stadau tai cyngor mawr yn ne Llundain.

            Eto wrth chwilio ar y we dyma ddod ar draws dogfen yn dyddio o 1971 gan CLAW (Consortium-Local Authorities –Wales) o cyfarfod a gynhaliwyd yn Neuadd y Sir, (Sir Fflint) yn yr Wyddgrug. Mae’n gwneud darllen diddorol a hefyd mae lluniau o adeiladau eraill a gynlluniwyd gan Robert Harvey, yn eu plith. Llyfrgelloedd Prestatyn a Llanelwy ac ysgolion Bodfari, Bryn Gwalia ac Ysgol Gyfyn Fflint. Un o’r pethau mae rhywun yn sylwi arno yn syth yw cyn llied o geir sydd o flaen Neuadd y Sir ym 1971 o gymharu a heddiw lle mae’r maes parcio yn orlawn.

            Ers dechrau rhoi lluniau o waith Robert Harvey i fyny ar trydar mae rhywun arall wedi cysylltu gyda lluniau o waith Eero Saarinen, sef adeilad Llys Genhadaeth yr Unol Daliethau yn Sgwar Grosvenor, Llundain. Mae’r tebygrwydd rhwng y ddau adeilad yn syfrdanol. Disgrifir gwaith Saarinen fel ‘neofuturistic’, ac yn ogystal ac adeiladau roedd Saarinen hefyd yn gyfrifol am gynllunio cadeiriau. Un o’i ddyfyniadau enwog oedd “The purpose of architecture is to shelter and enhance man’s life on earth and to fulfill his belief in the nobility of his existence,”.

            Wrth deithio adre o’r Wyddgrug, cyd ddigwyddiad od oedd clywed sgwrs gyda’r awdur a’r seico-ddaearyddwr Iain Sinclair ar BBC Radio 4 ac yntau yn son am y gwaharddiadau sydd mewn grym bellach o ran tynnu lluniau mewn mannau cyhoeddus (fel yr archfarchnadoedd) oedd yn eitha brawychus o ystyried sut treulias yr awr ddwetha.

http://www.iainsinclair.org.uk

http://www.claw.gov.uk/fileadmin/claw/annual_reports/CLAW_-_Annual_Report_-_1971.pdf

http://www.dailypost.co.uk/news/north-wales-news/shire-hall-considered-protected-status-2834913

 

 

 

           

 

Llafar Gwlad Hydref 2014 Gwaith Cloddio Archaeolegol, Chwarel Penrhiw, Moel Siabod.

Mae gwaith da yn y maes archaeoleg yn cael ei wneud gan Bill Jones a Chymdeithas Hanes Dolwyddelan, dros y blynyddoedd mae’r criw wedi cloddio rhan helaeth o hen gartref Maredydd ab Ieuan yng Nghwm Penamnen, mae gwaith ymchwil wedi ei wneud ar safle Bryn y Bedd a mae gwaith pellach ar fin cychwyn i glirio Ffynnon Elen yn y pentref. Dyma chi archaeoleg cymunedol ar ei orau – gan y gymuned ar gyfer y gymuned.

Gwaith ‘archaeoleg diwydiannol’ sydd newydd ddod i ben yn hen Chwarel Penrhiw, yn uchel ar lethrau Moel Siabod (SH 72255405)  a diddorol nodi yr amrywiaeth enwau oedd ar y chwarel dros y blynyddoedd. Dyma nhw : Chwarel Hones, Hone Quarry, The Hone, Moel Siabott Quarry. Afon y Foel Quarry, Llwyn Graienig Hone Quarry, Penrhiw Quarry.

‘Hone’ yw’r garreg oedd yn cael ei ddefnyddio i hogi cyllill ac yn y blaen, mae’n garreg werdd iawn a chaled iawn a mae haenau i’w cael o amgylch Eryri er engraifft yn ardal Pen-y-Gwryd a Dolwyddelan / Moel Siabod. Disgrifir y garreg fel hornblende gan ddaearegwyr.

Er ein bod yn cyfeirio at Chwarel Penrhiw, mae’r gwaith cloddio archaeolegol mewn gwirionedd wedi digwydd yn adeilad y felin (SH 72455425) ar dir Bwlch Cynnud, ac ers y 50au mae’r Comisiwn Coedwigaeth wedi bod yn tyfu coed yma sydd wedi cadw’r felin yn fan cudd i bob pwrpas. Adfail yw’r felin bellach, ond wrth gloddio cafwyd hyd i olion pwysig iawn o dan y llechi to a’r waliau oedd wedi disgyn.

Yn sicr mae’r goedwigaeth wedi dinistrio rhan o’r hen lein tram o’r chwarel (sydd yn gorwedd dipyn pellach i’r gorllewin ar hyd lethrau Moel Siabod) ond gyda llygaid craff mae modd dilyn rhan o’r lein o’r chwarel i’r felin ac wrth gloddio cafwyd hyd i’r cledrau yn arwain i mewn i’r felin ei hyn. Yr her arall yn adeilad y felin oedd gweithio o amgylch y coed oedd bellach wedi tyfu oddi fewn i’r adeilad.

 

Hanes y Chwarel.

Mae’n debyg mae gweithio yma yn achlysurol yw hanes y chwarel, i ddiwallu’r angen am gerrig hogi pan fu galw amdanynt a chawn gofnodion cyfrifon Stad Gwydir yn dangos fod gwaith yma o 1845 hyd at 1869 a wedyn cyfnod pellach o ddefnydd rhwng 1897 a 1920. Mae’n debyg fod y chwarel wedi cau ym 1920.

Yr hyn sydd yn ddiddorol o’r cofnodion yw nifer y gweithwyr, mae 5 o weithwyr yma er engraifft ym 1917, cynnydd efallai ers y 2 oedd yn gyflogedig ym 1902. Manylion arall diddorol o’r cofnodion yw pethau fel hyn, yng Ngorffennaf 1868, “standing, no water to work the machinery” a wedyn Mis Tachwedd 1860 “very little demand on hones”.

Mae’r cofnodion yma yn rhoi cipolwg i ni o natur y gwaith yn y chwarel anghysbell hon yn uchel ar lethrau Moel Siabod. Diddorol hefyd oedd cael archwilio chwarel ‘hone’ yn hytrcah na chwarel lechi, gan ychwanegu ychydig mwy at ein dealltwriaeth o chwareli a diwydiant y bedrwedd ganrif ar bymtheg yn Eryri.

 

Y Gwaith Cloddio.

Yr hyn oedd yn ofnadwy o ddiddorol am y gwaith cloddio oddi fewn i adeilad y felin yw ein bod yn dod ar draws olion perianwaith, pethau oedd unwaith wedi gweithio, a’r her fawr i ni fel archaeolegwyr oedd ceisio gweld sut roedd y peiriannau yma yn arfer gweithio ac i drio deall arwyddocad yr hyn roeddem yn ei ddarganfod dan y pridd.

Prif nodwedd y felin oedd yr hwrdd neu’r ‘reciprocating saw’ sef y llif oedd yn torri’r cerrig. Roedd y llif, gyda dros 10 llif unigol wedi ei osod ar ffram o bren a wedyn yn cael ei siglo yn ol ac ymlaen gan olwyn ddwr. Byddai blociau o garreg hone yn cael eu gosod ar y llawr torri a wedyn y llif yn yn cael ei godi uwch y garreg wedyn ar gyfer eu torri yn flociau.

Defnyddiwyd tywod i gynorthwyo’r gwaith llifio a cludwyd y tywod yn wreiddiol ar longau i Drefriw cyn ei gario wedyn gyda ceffyl a throl i’r safle drwy Gapel Curig ac i fyny’r mynydd. Roedd angen tywod oedd yn cynnwys callestr ar gyfer y broses llifio a defnyddiwyd tunelli o dywod, yr holl dywod yma sydd wedi cadw gymaint o olion yn gyfan ar y safle a dweud y gwir.

 

Fel sydd yn arferol, dydi’r archaeoleg byth yn syml, a’r stori yma yn y felin yw defnydd dros gyfnod hir o amser ac ar wahanol adegau felly mae pethau wedi cael eu haddasu a’u newid ac hyd yn oed eu hatgyweirio dros y blynyddoedd. Roedd cyfnodau segur yma  rhwng cyfnodau o waith felly roedd dadansoddi cymhlethtod yr archaeoleg yn ddipyn o her. Er dweud hyn roedd yr her hefyd yn ein cyffroi ac yn ysbrydoli trafodaethau brwd.

Y tebygrwydd yw, fod yma ddwy olwyn ddwr o gyfnodau gwahanol, yr un wreiddiol wedi ei osod tu fewn i’r felin a wedyn un fwy wedi ei hychwanegu tu allan ar ochr ddwyreiniol y felin. Yr olwyn ddwr olaf yma oedd yn troi yr hwrdd a dim ond drwy glirio’r tywod a chanfod fframwaith yr hwrdd cafwyd hyd i bydew yr olwyn ddwr gyntaf o dan llawr y felin.

O drafod gyda’n gilydd ac o dreulio amser yn gweithio yma, roedd rhywun yn dechrau dod i ddeall sut roedd yr hwrdd yn gweithio ac yn dechrau adnabod gwahanol ddarnau o’r peirianwaith. Roedd y fframiau pren ar darnau o lif haearn mewn cyflwr amrywiol, ar adegau wedi pydru a rhydu ac ar adegau arall mewn cyflwr gymharol dda. Roedd digon ar ol i n i allu cofnodi sut fath o beirianwaith fu yn gweithio yma.

Ychwanegwyd ystafell fechan ar ochr orllewinol y felin, ac o bosib bu’r gweithwyr yn cysgu yma (cafwyd hyd i ffram wely yn y pydew olwyn ddwr allanol) a roedd yn weddol amlwg hefyd o faint y lle tan fod modd iddynt wneud ychydig o waith gofaint yn yr ystafell yma, efallai i drwsio’r offer.

Y peth pwysig gyda’r gwaith yma oedd tynnu llun a chofnodi popeth gan y bydd popeth wedyn yn cael ei ail-gladdu ar ddiwedd y gwaith cloddio. Doedd dim modd er engraifft cadw’r hwrdd yn y golwg a thrwy ei ail-gladdu bydd popeth yma yn saff ar gyfer unrhyw waith pellach gan archaeolegwyr yn y dyfodol.

Yn ddelfrydol byddai’n ofnadwy o ddefnyddiol petae modd i ni gael golwg ar hwrdd sydd yn dal i weithio, hynny yw os oes fath beth dal mewn bodolaeth, er mwyn cwblhau yr adroddiad ar y gwaith cloddio.

 

 

 

Castell Ewloe a'r Gororau. Herald Gymraeg 8 Hydref 2014.

 

Dwi ddim yn clywed pobl yn sȏn gymaint am hyn y dyddiau yma, sef ‘Saith Rhyfeddod Cymru’. Fe gofiwch y gerdd efallai,

Pistyll Rhaeadr and Wrexham steeple,

Snowdon's mountain without its people,

Overton yew trees, St Winefride's well,

Llangollen bridge and Gresford bells.

 

Roeddwn ar fy ffordd i Wrecsam i roi sgwrs i’r clwb cinio lleol, Meibion Maelor a dyma benderfynu cychwyn ychydig cynt er mwyn cael gweld pethau ar hyd y ffordd. Rwyf yn gyrru cyn belled a’r A550 a wedyn yn troi am Penarlâg. Wythnos ynghynt, drwy wahoddiad gan Cerys Matthews, roeddwn wedi mynychu digwyddiad hyfryd o’r enw ‘The Good Life Experience’ ar dir stad fferm Penarlâg.

            Gwŷl newydd i ddathlu y bywyd awyr agored oedd hwn, gyda Cerys yn curadu’r adloniant. Fel y disgwyl gyda Cerys, cafwyd gwledd o adlonaint gwerin a cherddoriaeth byd a’r uchafbwynt i mi heb os, oedd Cerys yn arwain sesiwn canu gan gyflwyno ‘Arglwydd Dyma Fi’, ‘Calon Lân’ a ‘Myfanwy’ i’r mwyafrif, ddywedwn i, oedd yn ddiethr i’r traddodiad gwerin Cymreig. Fe gollias Georgia Ruth yn canu yn gynharach yn y prynhawn.

 

 

            Ta waeth, wythnos yn ddiweddarach dyma yrru drwy Penarlâg eto, heibio’r blwch ffȏn K6 (cynllun Giles Gilbert Scott) a throi am bentref Ewloe gan yrru o dan bont goncrit brwnt yr A494. Wyddoch chi fod dilynwyr pensaerniaeth allan yna sydd yn ymddiddori yn y gweithiau concrit ‘brutalist’ yma. I’r gogledd o’r A494 dyma ddilyn y B5125 i gyfeiriad Northop Hall.

            Roedd arwyddion Castell Ewloe ddigon clir hyd yma a dyma rybydd fod man parcio ger llaw. Ond dim golwg o arwydd i’r castell ger y maes parcio. Dim ond arwydd llwybr troed i Barc Gwepra. Dyna od, dwi’n cymeryd fy mod yn y lle cywir, dyma ail edrych ar y map O.S. Yn amlwg, a rhag fy nghywilydd, dyma fy ymweliad cyntaf a Chastell Ewloe.

            Doedd dim amdani ond mentro ar hyd y llwybr troed, ar draws y cae, ac wrth gyrraedd y giat ar y pen arall dyma sylwi ar y graffiti, arwyddbais tywysogion Gwynedd, ar y postyn giat, felly dyma gadarnhad fy mod ar y llwybr cywir. Ond pam y diffyg amlwg o ran arwyddbost clir i’n cyfeirio at y castell?

 

 

            Y tebygrwydd yw, mai dyma un o gestyll Llywelyn ap Gruffydd a adeiladwyd ym 1257 yng nghornel coedwig Ewloe. Felly dyma gastell Cymreig gyda’r twr siap D nodweddiadol, fel sydd yn Carndochan, Criccieth, Dinas Bran a Chastell y Bere. Er bod rhyw gyfeiriad hanesyddol fod hwn yn gastell a adeiladwyd yn wreiddiol gan ei daid, Llywelyn ab Iorwerth, rydym yn weddol gytun mae castell Llywelyn ap Gruffydd ywr hyn a welir heddiw.

            A’i dyna pam mae’r arwyddion mor sâl, am fod hwn y gastell Cymreig, a felly yn llai pwysig, o lai o ddiddordeb na chestyll Edward 1af? Fel arfer rwyf yn wfftio’r fath syniadau, ond yma yn Ewloe, fedra’i ddim ond teimlo’n flîn fod hwn yn gastell mor bwysig – sydd yn ddigon anodd i gael hyd iddo – a finnau yn ddyn mapiau a wedi hen arfer croesi caeau.

            Dyma fy ymweliad cyntaf a Chastell Ewloe. Mae’n hyfryd yma yn y coed, a mae rhyw dawelwch cynnes yn croesawu rhywun. Dyma le i’r enaid cael llondd, ond clywaf leisiau ar ben y tŵr. Dyma ddau hogyn ifanc, yn drwyn dlysau a chlust dlysau i gyd, yn datŵs drostynt ac mewn gwisg ddu o gopawalltog at draed. ‘Goths’, o fath, mae’n debyg, os oes rhaid rhoi disgrifiad o’r ffasiwn. Ond oleiaf mae nhw yma, yn ymddiddori – wel, sgwrsio yn yr haul braf.

            Efallai mae’r euogrwydd am fod yma am y tro cyntaf sydd wedi fy nghynddeiriogi cymaint, ond diawch, mae angen gwell arwyddbyst ar gyfer un o gestyll Llywelyn ap Gruffydd !

            Ar fy ffordd yn ȏl am Benarlâg, rwyf yn troi i mewn i Lyfrgell Gladstone. Mae ar gau felly bodlonaf ar dynnu llun cyn cychwyn yn fy mlaen ar hyd y B5125 i bentref Brychtyn. Yma wrthgwrs mae cartref ‘Airbus’ y ffatri awyrennau mawr. Does dim modd mynd dim pellach felly rwyf yn troi o amgylch yn y maes parcio a dilyn fy nhrwyn draws gwlad am bentref Gresford sydd yn dyddio yn ȏl fel pentref i gyfnod y Normaniaid.

 

 

            Rwyf yn syllu ar dwr eglwys ‘All Saints’ ond does dim clychau i’w gweld. Eto rwyf yn bodlnoi ar dynnu llun a sylweddoli fod rhaid dechrau meddwl am ei throi hi am Wrecsam os rwyf am gyrraedd mewn da bryd ar gyfer fy narlith. Yn adeg y llyfr ‘Domesday Book’ enw’r pentref oedd Gretford a rhaid chwerthin fod y cyfieithiad Cymraeg o’r pymthegfed ganrif, sef Gresffordd (o’r gair y groes ffordd) bellach yn cael ei ddiystyru cef cyfieithiad cywir.

 

 

            Maer tŵr yr eglwys yn Wrecsam, sef Eglwys Sant Silyn, yn un arall o’r saith rhyfeddod. Eto, cafwyd cyfle ychydig wythnosau yn ȏl i gael dringo i ben y tŵr yng nghwmni tywysion Bathodyn Glas Cymru. Roedd dipyn o waith dringo, heibio’r clychau, a heibio arwyddion y seiri maen a adeiladdodd yr eglwys cyn dod allan ar y tȏ. A dyma gael gwerthfawrogi tirlun dinesig Wrecsam.

 

 

            Rhyw fath o daith seico-ddaearyddol oedd hon, o amgylch y gogledd-ddwyrain. Doedd hi ddim hyd yn oed yn daith mewn un diwrnod gan fod tri achlysur gwahanol yn cael eu disgrifio yma ond fel cyfanwaith o archwilio a dilyn fy nhtwyn dyma werthfawrogi’r rhan yma o’r byd.

            Ar y Gororau, ar y ffîn ond yn rhan o Gymru.

 

Elis o'r Nant, Herald Gymraeg 1 Hydref 2014.

Yn ei gyflwyniad ardderchog i’r llyfr  ‘Phoenix at Coventry, The Building of a Cathedral by its Architect – Basil Spence’, mae Esgob Coventry yn disgrifio’r pensaer Basil Spence fel y ganlyn: “Some may think that Basil Spence is a revolutionary. In certain respects he is, but it is even more true to say that he is an evolutionary – one who builds solidly upon past foundations’.

Mae campwaith Spence, atomfa Trawsfynydd yn dal i sefyll ar hyn o bryd. Mae cynlluniau ar y gweill i dirweddu’r safle gan golli’r ‘castell concrit’ unwaith ac am byth. Stori arall yw honno, ac un lle yr hoffwn ysgrifennu pwt i’r papur hwn cyn bo hir, ond yr wythnos hon rwyf am roi sylw i gymeriad unplyg a di-flewyn ar dafod oedd yn deall fod rhaid wrth ddealltwriaeth o hanes Cymru a llen gwerin os am symud pethau yn eu blaen.

 

Cymeriad o blwyf Dolwyddelan, un o gyfoedion Gwilym Cowlyd a chyfranwr am bron i 50 mlynedd i gylchgrawn Y Faner (Baner ac Amserau Cymru) oedd Ellis Pierce, neu Elis o’r Nant. A newydd ei gyhoeddi gan wasg Carreg Gwalch mae’r llyfr ‘Elis o’r Nant, Cynrychiolydd y Werin’. Yr awdur yw Vivian Parry Williams, gwr sydd wedi cymwynasu’r genedl yn barod drwy gyhoeddi hanes Penmachno ‘Plwyf Penmachno’ (Carreg Gwalch 1996) a hanes yr adeiladydd a’r bardd Owen Gethin Jones, ‘Owen Gethin Jones, Ei fywyd a’i feiau’, (Carreg Gwalch 2000).

Fel gyda campwaith Angharad Price ‘Ffarwel i Frieburg’, mae’r llyfrau yma yn holl bwysig, achos dyma gofnod, yn aml yr unig gofnod neu yr unig driniaeth neu astudiaeth drylwyr, o rhai o fawrion y genedl – rhai yn fwy amlwg na’r lleill ond pob un yr un mor bwysig ac yr un mor berthnasol i heddiw. Rwy’n defnyddio’r gair “mawrion” i olygu pwysig yn hytrach nac enwog.

Gadewch i mi ddyfynu Elis o’r Nant, “Y mae y Toryaid bob amser yn ymddwyn tuag at gylchoedd isaf cymdeithas yn llawn mor amharchus ac yr ymdygent tuag at eu cŵn’. Dyna chi felly, dim byd wedi newid, fe all hwn fod yn rhywbeth o golofn Angharad Tomos yn trafod y bleidlais yn yr Alban wythnos yn ȏl. Mae na rhyw gysur yndoes fod un o fy arwyr, un o selogion Arwest Glan Geirionydd, yn troedio’r llwybr chwith. Arglwydd Penrhyn oedd un o’i elynion mawr, (fe ddylia Lisa Jen a 9Bach sgwennu cân am Elis o’r Nant) ac hawliau’r werin bobl oedd ei frwydr fawr.

Bu farw Elis ym 1912 cyn y Rhyfel Mawr a chyn i’r Eglwys yng Nghymru ddadgysylltu o Eglwys Lloegr ond yr anghyfiawnder mawr arall yma oedd hefyd yn boen i Elis, fod rhaid i’r anghydffurfwyr dalu’r degwm. Yn ddiddorol iawn un o’r arweinwyr dros ddadgysylltu yn yr 1860au oedd Thomas Gee (perchennog Y Faner).

Ond i ddychweld at gymwynas fawr Vivian Parry Williams, drwy sgwennu am gymeriad “llai amlwg” fel Elis o’r Nant, mae Vivian yn sicrhau fod darn arall pwysig o’r jigsaw yn cael ei osod yn ei le – mae darn bach o hanes yn cael ei ychwanegu at y cwilt Cymreig. Nid hanes Uchelwyr a Theulu Brenhinol yw Hanes Cymru “go iawn”, mae gennym y werin bobl i gadw’n diddordeb, yn wahanol iawn i’r Saeson hefo’u Harri VIII a William Goncwerwr, (ond i ni dderbyn fod tywysogion Gwynedd a Glyndwr ȏll yn Uchelwyr).

Bywyd a brywdrau un dyn bach o gefndir tlawd, sydd yn cael ei addysg bellach yn y chwarel, yw stori Elis o’r Nant. Dyma gymeriad gallwn uniaethu ag ef, dyma gymeriad y dylian ni uniaethu ag ef hyd yn oed heddiw, achos mae’r hanes yma yn dal yn berthnasol, a hynny i Gymru gyfan - fel ysbrydoliaeth.

http://www.amazon.co.uk/Phoenix-Coventry-building-cathedral-Fontana/dp/B0000CM5L5

http://www.amazon.co.uk/Elis-Nant-Cynrychiolydd-y-Werin/dp/1845275020/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1412193418&sr=1-1&keywords=Elis+o%27r+Nant