Notes on Welsh Culture EOS Royalties etc

First published as Guest Blog for link2wales  http://link2wales.co.uk/2013/crudblog/blog-rhys-mwyn-welsh-royalties-row/#more-13768

Some of you may know, most of you reading this probably won’t, I write a weekly column in Welsh for Herald Gymraeg, which is an insert in Wednesday’s Daily Post every week. When I first started to contribute for Yr Herald Gymraeg  I was writing about Pop Culture, that is Welsh Pop Culture with references to Pop Culture in general.

What I found from feedback was that my audience at the Herald were not really interested in Pop Culture and gradually I shifted the emphasis to writing about Welsh History and Archaeology and suggesting places the readers could visit. So it may have been a walk up Tre’r Ceiri or it could have been a thumbs up for Ty Mawr café in Rhyd Ddu. The response was universal - keep writing about the history and ditch the Pop Culture.

Now I was (and am) more than happy to do this because I consider my job to be a communicator. Gone are the days of deriving pleasure from writing columns purely to wind up the conservative Welsh Establishment as I used to do in the 80’s for Y Faner under the editorship of the brilliant visionary Emyr Price. In my Faner days I was just doing Julie Burchill in Welsh, writing about drugs, sex, being gay, anything to wind them up. Price never once edited. As I said a great great man, one to whom I owe a huge debt for allowing / encouraging me to start my writing career.

Another great visionary, the writer Jon Savage, originally an inspiration and now a close friend, always reminds me that our job is to communicate. I keep this in mind every time I write.

(By the end of this article it’s definitely gone Savage/Morley/Parsons/Burchill all over again – that’s the problem, writing about Welsh Pop Culture – it make you want to rant).

 

 

Now then, to get back to the Herald Gymraeg, Tudur the editor was discussing with me recently that the Pop Columns are important, and although I agree with him, I remain un-convinced that the readership actually want them. But maybe now and again, if I have the energy, I can do the odd Welsh Pop Culture column for them, in the hope that someone somewhere get’s something from it ……

So on 23 January 2013 this came out, and here I will attempt a translation, not literal, but to capture the essence of the piece. Google Translate creates a cut-up, mash-up, hip hop style piece of text. It would probably be great set to music, but it makes no sense. So I have to translate ……….

The piece sought to lob cultural handgrenades, throw arguments at the wall, the Welsh Media Wall, the Welsh Speaking Wall, the Welsh Pop Culture Wall. Whether anything sticks, well that’s not my initial concern. The challenge is to write the damned thing.   I opened the piece with an explanation as to how difficult this is to write. One, it’s hard to even care. Two, it sucks the energy out of any functioning human being. Here we are in 2013 and we still have to fight and argue for Welsh Culture. We are not allowed (the peace) just to create. Having said this I think we now have to just go and create, we have to create in order to destroy as it were.

The gist of this concerns the setting up of the Welsh Collection Agency, EOS and the so called “dispute” involving BBC, PRS and EOS. Now my initial argument is from a DIY point of view. Those of us who grew up in that period 1979-1983 so wonderfully captured by Simon Reynolds in “Rip It Up and Start Again” should get this.

The whole idea in 1979, indeed the whole point was to write your own fanzine, start up your own Label, form your own bands using the diagram of the 3 chords in Sniffin Glue. In 1979 DIY for me was about living in Mid Wales and being able to form a Welsh Language band without being a musician, without having ever being to the Eisteddfod, without owning an Edward H record and without living in a Welsh University Hall of Residence (make that a Welsh Language Hall of Residence – only two of them, Pant y Celyn and JMJ).

Technically this is Post-Punk, but with a Punk attitude. This was our catalyst and our way in to (destroy/challenge/change) a Welsh Culture that seemed at the time to be a combination of redundant, elitist, irrelevant, un-sexy, and so on and on and on ……….

So full circle to 2013, having had the Welsh Underground (Datblygu, Cyrff et all) and Cool Cymru, all revolutions in their time, it’s seems totally appropriate given the technical revolution that we have had, and that we are in, that we should now be considering the possibility of a Welsh Collection Agency rather than the PRS “monopoly” as part of the whole new business model. Back to DIY if you like.

I think most music managers would be immediately attracted to looking at new business models, see if we can make these things work, have more control. We also remind some people here that Devolution has happened and surely the whole concept of Welsh Copyright having to be registered in London would have hit somebody’s radar sooner or later. (Not the Welsh politicians apparently).

So that’s the starting block.

 

Now then the issue about royalty payments for Welsh Language repertoire get’s a bit tricky at this point. Sure it has value. Without Welsh Language repertoire both S4C and BBC Radio Cymru could not function as well, would not reflect Welsh Culture and would basically be doing a poor job of it …..

The difficulty for many of us in the left-field sector is that the bulk of the payments have always gone to bad MOR Welsh acts, half-hearted Country songs with more than a dodgy guitar solo, the bad ones even have a sax solo included. Like Boy Gorge said “Like Punk Never happened”, like the Henry Priestman song “Did I Fight in the Punk wars For This ?” So the argument goes like this – sure I support the principle of EOS 100% but not to reinstate the status quo.

To quote Strummer “let’s phone up Robin Hood and ask him for some wealth distribution”. In order to sustain creativity and the recording process, the whole Welsh Language Music Scene has to benefit from all this – not a dozen or so MOR acts.

There was a piece recently in Golwg about Ifan Dafydd having over 60,000 hits on Soundcloud for a Welsh dance track – cool, but none of this is sales, so if the records no longer sell, can somebody like Dafydd make a living from live gigs ? The argument comes back to this – the PRS payment help us all, and maybe for bedroom boys doing dance tracks it’s one way of getting a few $$$$ back into the pot.

I am reminded of Datblygu lyrics here, a song about the last Communist in Europe, it’s all very cinematic and David R Edwards, but it feels like we really have reached a point where we need wealth distribution. Sure we can go underground (again) but very few get to hear / listen. I don’t want to be elitist and part of a mutual appreciation society – I want to communicate. Sometimes underground is good, other times it needs to be on S4C or the BBC – why not ?

The other bits of the piece were about “Popeth yn Gymraeg” – we need the whole range of Welsh Pop Culture to be given a chance, a level playing field. We also need high quality and high standards – not always – but certainly it needs to be there.

 

Maybe it’s something to do with turning 50. I want Andrew Marr and Jeremy Vine in Welsh.  I want a reformed Adam Ant in Welsh and I want Yr Ods, Colorama and Gwenno on daytime Radio Cymru. Play some pop music. Enter the C21st. I’m not right. I’m not wrong. I just feel short changed. We’ve been sold a lot of bad guitar solos for a long long time and we now have an opportunity to raise more questions, throw more mud at walls – before the status quo comes back with a vengeance. EOS will fail if that’s all it achieves – because the most creative will be forced to give up, sing in English, go underground or just do what most Welsh Language acts do – form a mutual appreciation society.

My argument – take any school in Wales – let’s go to Syr Thomas Jones in Amlwch and see how many pupils have even heard of Yr Ods ? They’d probably quite like them if they got to see them live but let’s not kid ourselves that the time is right for a magazine that hardly anybody can even find can hold a “Noson Wobrwyo” which has any real meaning. The time is right for changes and a huge surge of creativity not complecancy.

Blychau Amddiffyn (Pill-boxes) Herald Gymraeg 30 Ionawr 2013

Yn ol ym mis Rhagfyr 2011, cyhoeddais erthygl am y Domen Sgidia ar Fwlch y Gorddinan (Herald Gymraeg 14.12.11). Rwyf am ymaelaethu ychydig am olion archaeolegol y cyfnod yma, sef olion  milwrol sydd yn perthyn i’r Ugeinfed Ganrif. Y ddadl gennyf yw fod rhain yn gymaint “archaeoleg” ac ydi, dyweder, Tre’r Ceiri neu Bryn Cader Faner. Yr ail ran o’r ddadl efallai yw diffinio beth yn union yw archaeoleg ?  A’r drydedd rhan yw fod rhain yn safleoedd mor ddiddorol !

            Felly, sut yn union mae diffinio archaeoleg ? Beth am “astudiaeth o hanes dyn drwy gloddio safleoedd ac astudio gwrthrychau”, neu “astudiaeth o hanes a diwylliant dyn drwy astudio olion materol dyn”. Wrth edrych ar y safle we addysgol  about.com rhaid oedd chwerthin wrth ddarllen disgrifiad Kent V. Flannery ym 1982 o erthygl ‘The Golden Marshalltown,  American Anthropologist  1984, tt 265-278 lle mae o yn disgrifio archaeoleg fel “the most fun you can have with your pants on”. Rwan dyna ddisgrifiad newydd i mi.

            Ond os am dderbyn mae archaeoleg yw astudiaeth o olion materol dyn, sef yr hyn mae dyn wedi ei adael ar ei ol, mae’n deg felly cynnwys olion dyn o’r Ugeinfed Ganrif. Y cwestiwn wedyn wrth gwrs yw pryd yn union mae Archaeoleg a Hanes yn cychwyn ? Mae Hanes yn dechrau ddoe os nad awr yn ol yntydi ? Ond nid y fi yw’r unig un sydd yn dadlau’r achos, mae CADW yn eu cyhoeddiad ‘Safleodd Milwrol yr Ugeinfed Ganrif’, 2009 yn nodi “mae amddiffyn yn thema sydd yn codi dro ar ol tro yn archaeoleg Cymru” ac yn rhoi sylw i’r maes hynod ddiddorol yma gan gynnwys safleodd o’r Rhyfel Mawr, yr Ail Ryfel Byd  a’r Rhyfel Oer.

            Un o’r pethau diddorol am gyhoeddiad CADW yw fod pennod ar feirdd rhyfel ganddynt sydd yn rhoi sylw i feirdd amlwg fel Syr Albert Evans-Jones, Cynan fel yr adwaenid a hefyd Ellis Humphrey Evans, yr enwog Hedd Wyn. Y pwynt yma yw fod dealltwriaeth fod angen edrych ar y darlun ehangach, fod mwy i’r hanes na’r archaeoleg pur a dyma ni felly mae Hedd Wyn yn dod mewn i’r maes. Does dim modd trafod hanes y Rhyfel Byd 1af mewn cyd-destyn Cymreig heb gyfeirio at Hedd Wyn.

            Rhyw bythefnos yn ol, a hynny yn foreuol, roeddwn yn ffilmio eitem ar gyfer y rhaglen ‘Heno’ yng nghromlech Cefn Isaf, Rhoslan yng nghwmni Gerallt Pennant a dyma grybwyll fy mod yn bwriadau mynd i weld blwch-amddiffyn (pillbox) Borth y Gest yn ystod y prynhawn. Fel un o’r ardal roedd Gerallt yn gyfarwydd a’r safle a chefais gyfarwyddiadau sut i ddod o hyd i’r blwch-amddiffyn gyferbyn ac Eglwyas Sant Cyngar. A dweud y gwir doedd hwn ddim yn safle anodd i’w ganfod yn gorwedd ar ben Carreg Llam (SH565374), craig sy’n edrych allan dros Afonydd Glaslyn a Dwyryd.

            Blwch i amddiffyn rhag ymosodiad o gyfeiriad Bae Tremadog yw hwn, a fel y rhan fwyaf o flychau amddiffyn arfordirol mae’n dyddio o’r cyfnod 1940-41 pan roedd ofn mawr y byddai’r Almaen yn ymosod ar Ynysoedd Prydain efallai o gyfeiriad Iwerddon. Hefyd, yn drist mewn ffordd, fel gormod o’r blychau-amddiffyn, mae’r blwch yma yn gaeedig. Mae modd gweld dros y blociau sydd yn rhwystro mynediad a mae modd tynnu llun gwael felly dros y blociau ond byddai rhaid bod yn dena ar y naw i allu gwthio i mewn. Does dim gobaith i mi bellach.

            Yr arferiad oedd defnyddio cerrig lleol i adeiladu’r blychau gan ychwanegu concrit i gryfhau y to.Blociau ddigon amrwd sydd wedi eu defnyddio yma, nifer yn sticio allan, fel rhyw bwdin Dolig Leggo ar ben y graig. Rhyfeddais at unigrywedd y blwch, a rhyfeddais fwy fyth ar yr olygfa fendigedig, y llanw i mewn, Traeth Bach yn y pellter a’r ddwy afon yn cyfarfod yma cyn sleifio allan yn ddistaw i’r mor ym Mae Tremadog. Y prynhawn yma mae’r Rhinogydd yn wyn dan flanced o eira ond mae’r haul yn braf ym Mhorth y Gest. Roedd Gerallt wedi son wrthyf am flwch-amddiffyn arall ar Draeth Graig Ddu felly dyma benderfynu dilyn Llwybr Arfordir Cymru heibio Morfa Bychan ac ymlaen hyd at Graig Ddu, rhyw bedwardeg munud o waith cerdded os hynny.

            Dyna chi beth ydi llwybr hyfryd, a dyma gyfarfod nifer o Gymry Cymraeg yn cerdded y llwybr. Dyma sgwrsio hefo pawb yn eu tro a chanfod fod “bob un wan jac” yn darllen yr Herald Gymraeg. Dyna chi gyd-ddigwyddiad a dyna chi godi calon. Braf iawn yw cael clywed gan ddarllenwyr yr Herald eu bod yn gwerthfawrogi ein hymdrechion caled wythnosol fel hyn yn “gorfod” cerdded llwybrau i ddod o hyd i safleoedd hanesyddol (gwaith caled go iawn).

            Cefais sgwrs ddiddorol hefo un cwpl am garreg i gofio am Sant Cyngar yn glanio ar Graig Ddu, carreg sydd bellach ar goll ? ond doedd fawr o neb yn gyfarwydd a’r blwch-amddiffyn arall yma ar y traeth. Roedd Gerallt wedi son ei fod wedi disgyn a bellach fod y rhan fwyaf dan y tywod felly doeddwn ddim y  gant y cant sicr y byddwn yn ei ddarganfod.

            Wrth gyrraedd Traeth Graig Ddu dyma glywed rhywun yn galw “I know you don’t I ?”, a phwy oedd yma oedd gofalwr Eglwys Clynnog wedi dod draw am dro. Eglurias pwrpas fy ymweliad a chefais gyfarwyddiadau ddigon da ganddo i osgoi treulio awr yn chilota a dyma cyrraedd y blwch-amddiffyn o fewn tua deg munud o gerdded ar hyd y traeth. Dim ond y to a’r fynedfa gefn sydd i’w gweld bellach (SH5436). Dyma roi tic arall ar fy rhestr.

 

           

 

Mynydd Rhiw Llanw Llyn.

 

Y nodwedd archaeolegol fwyaf adnabyddus ar Fynydd Rhiw yw’r Ffatri Fwyeill Neolithig.  Yn ol ym 1956 daeth y olion ar ochr ogleddol  y mynydd i sylw pobl am y tro cyntaf wrth i A.H.A Hogg o’r Comisiwn Brenhinol adnabod olion o’r awyr yn ystod ei archwyliad o Sir Gaernarfon. Fe gam-ddehonglwyd yr olion yn wreiddiol fel cytiau crynion neu “Cytiau’r Gwyddeolod”, sydd ar y cyfan, yn dyddio o gyfnodau’r Oes Haearn a’r Cyfnod Rhufeinig – cartrefi’r Celtiaid neu’r brodorion lleol yn hytrach na unrhyw “Wyddelod”.

Dangosodd waith maes ychydig yn ddiweddarach ym 1956 gan y Comisiwn Brenhinol  fod olion gweithio cerrig yn y “cytiau”. Yn wir, ymdebygai’r sbwriel yma i’r math o ol-gynnyrch neu weddillion  a geir o weithio callestr i greu offer ac arfau. Nid cytiau crynion oedd Hogg wedi ei weld o’r awyr ond olion gwaith cerrig yn dyddio yn ol i gyfnod y ffermwyr cyntaf, y cyfnod Neolithig, rhwng 4000C.C a thua 2000/ 1500C.C

Y bennod nesa yn stori’r Ffatri Fwyeill  oedd i’r archaeolegydd  Chris Houlder gloddio ar y safle ym Mis Medi 1958 ac eto ym mis Ebrill 1959. Yr hyn a ddarganfuwyd gan Houlder oedd mae olion chwareli oedd y tyllau crynion, hyd at pump twll yn rhedeg un ar ol y llall i fyny ochr y mynydd a fod y tyllau chwarel wedi eu cau ar eu hol gyda sbwriel y twll nesa wrth iddynt ddilyn y graig ar hyd ochr y mynydd.

Rhywsut neu’i gilydd fel lwyddodd y ffermwyr cynnar i adnabod y sial Ordoficaidd lleol sydd wedi ei effeithio gan wres cerrig ymwthiol folcanig, dyma’r garreg sydd yn hollti fel callestr i greu’r arfau. Ond yr hyn sydd yn fwy syfrdanol yw fod y wthien o sial o’r fath yn gorwedd  o dan tua 4 troedfedd o waddod ar ol rhewlifiant, fod yr haenen o sial prin 2 droedfedd a 6 modfedd o ddyfnder a fod y chwarelwyr Neolithig wedi dilyn yr haenen yma dan ddaear  ar ongl o thua 25 gradd – drwy gloddio agored.

Yn ol Steve Burrow o Amgueddfa Genedlaethol Cymru (2007) mae’n bur debyg fod cerrig wedi eu darganfod ar y wyneb, a wedyn fod y “crefftwyr” cerrig wedi sylweddoli fod haenen i’w dilyn dan ddaear ond mae’n bwysig i ni werthfawrogi fod hyn 5,000 o flynyddoedd yn ol – dyma engraifft o rai o’r chwarelwyr cyntaf yng Ngogledd Cymru.

Yn dilyn sgwrs gyda’r archaeolegydd-arbrofol Dave Chapman o Ancient Arts penderfynwyd gofyn caniatad yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol i Chapman a’r finnau gael gwneud gwaith maes ar Fynydd Rhiw ym Mis Chwefror 2011. Y bwriad oedd dod o hyd i samplau o’r cerrig (i ffwrdd o’r safleoedd archaeolegol) gyda’r bwriad, am y tro cyntaf ers y Neolithig, i ail-greu offer fel byddai dyn Neolithig wedi ei greu – hynny yw,  gan ddefnyddio’r un garreg.

Treuliwyd diwrnod cyfan ar ochr y mynydd, Chapman a’r minnau yn ceisio i ddod o hyd i ddarnau o garreg gallwn wedyn arbrofi arnynt yn ol yn stiwdio Ancient Arts. Yn sicr roedd prinder o gerrig addas yn gorwedd ar y mynydd. Un casgliad o’r gwaith maes yma yw fod dyn Neolithig wedi adnabod a defnyddio’r cerrig gora. Ychydig iawn o’r sial oedd i’w ddarganfod ar y wyneb ac os oedd darnau amlwg, roedd rheini mewn cyflwr mor ddrwg y byddai’r garreg wedi chwalu’n syth wrth ei daro. Yn sicr roedd y crefftwyr Neolithig yn gallu “darllen y garreg”.

Rhai oriau yn ddiweddarach roedd digon o gerrig ganddym i oleiaf ymgeisio i ail greu bwyall ac efallai ychydig o offer arall fel crafwyr croen, cyllill ac offer trin coed. Y bwriad oedd ail greu offer yn defnyddio’r un garreg a wedyn fod yr offer yma ar gael ar gyfer defnydd addysgol – yn benodol i blant a myfyrwyr ysgol gael eu gweld, eu gafael a’u trafod.

Canlyniad arall diddorol i’r gwaith maes yn Chwefror 2011 oedd darganfod crafwr ar ochr y mynydd. Crafwr gymharol fawr, anarferol ac amrwd, ond yn sicr darn o garreg oedd yn dangos ol gwaith dyn arno. Yn ystod ein sgwrs am y darganfyddiad,  a chofnodi’r  garreg cyn ei ail chladdu ar y safle, dyma drafod sut ymateb fyddai gan yr “archaeolegwyr traddodiadol” i garreg o’r fath. A fyddai’r sefydliad archaeolegol yn cydnabod fod carreg o’r fath yn arf neu offer wedi ei ddefnyddio gan ddyn ? Arbenigedd Chapman yw adnabod ol gweithio ar gerrig.

 

Yn ddiweddarach ym MIs Chwefor, treuliwyd diwrnod yn stiwdio Ancient Arts yn Rowen yn ail greu offer gyda’r samplau roeddem wedi lwyddo i gael o’r mynydd. Yn ystod y dydd, llwyddwyd i ail greu bwyall drom, y math o fwyall fyddai dyn Neolithig wedi ei ddefnyddio i dorri coed, a gyda’r caenennau  a’r gweddillion o’r broses, roedd modd creu dwsinau o grafwyr a chyllill bach.

Dyfyniad Chapman yw ei fod yn gallu creu cyllell o garreg yn gynt na mae’n gallu disgrifio’r broses o wneud un. Mae yna wir yn hynny. Creuwyd y fwyall o fewn dwy awr. Creuwyd y crafwyr o fewn munudau.

Dyma efallai, er mor amlwg, yw un o’r canlyniadau o’r gwaith arbrofol. Yn sicr roedd Mynydd Rhiw yn “Ffatri Fwyeill”yn ystod y cyfnod Neolithig, mae tua ugain bwyall wedi eu hadnabod, a mae map o’u dosbarthiad led led Cymru hefyd yn bodoli. Ond y tebygrwydd ar Fynydd Rhiw yw fod y ffermwyr Neolithig hefyd felly, wedi gallu diwallu’r angen am offer o ddefnydd  yn y gwaith dydd i ddydd  amaethyddol, paratoi bwyd,  goginio a bywyd dydd i ddydd.

Does dim cwestiwn fod yr offer yma,  hyd yn oed os yn sgil effaith i’r ffatri fwyeill, yn ddefndyddiol ac yn bwysig i bobl  Mynydd Rhiw a Phen Llyn  yn y cyfnod Neolithig. Cwestiwn amlwg felly yw beth yw arwyddocad y fasnach fwyeill ?  A oedd blaenoriaeth i’r bwyeill neu oedd yr offer ar gyfer defnydd lleol a’r bwyeill yr un mor bwysig ? Y gwahaniaeth mawr yw fod rhai o’r bwyeill wedi eu hallforio ar gyfer masnach.

 

Mae yna hefyd dystiolaeth o’r gwaith cloddio diweddar ym Meillionydd ar ochr orllewinol Mynydd Rhiw, fod carreg Mynydd Rhiw yn cael defnydd yn ystod yr Oes Haearn. Darganfuwyd dau  gnewyllyn o garreg Mynydd Rhiw ym Meillionydd a fod rhain wedyn wedi eu hail ddefnyddio yn yr Oes Haearn fel morthwyl cerrig.  Mae ambell i gaenen arall o garreg Mynydd Rhiw hefyd wedi eu darganfod ar safle Meillionydd yn ystod cloddio 2010-2011-2012.

Yn amlwg dydi darganfyddiadau Meillionydd ddim o reidrwydd yn awgrymu fod dyn yn parhau i gloddio am y garreg yn y mileniwm cyn Crist na chwaith yn defnyddio offer cerrig fel cyllill er fod hyn yn berffaith bosib wrthgwrs ond mae’n gwestiwn diddorol i ail edrych ar ddefnydd o’r garreg dros wahanol gyfnodau. Mae angen dod a’r holl wybodaeth yma at ei gilydd er mwyn i ni ddechrau gweld y darlun llawn !

Rhan arall o’r prosiect oedd ymweliad a Amgueddfa Gwynedd  i gael golwg ar gasgliad Houlder o’r 50au. Treuliwyd diwrnod yn cael golwg bras iawn ar gwrthrychau Houlder. Hyd yn oed o fewn ychydig oriau roedd yn amlwg fod patrymau amlwg ymhlith y gwrthrychau, oll yn dangos ol dyn arnynt, oll yn offer defnyddiol i’r amaethwyr cynnar.

Y bwriad yn hyn o beth yw gallu dychwelyd gyda Chapman i Amgueddfa Gwynedd yn y dyfodol agos  i gael ail-olwg llawn ar gasgliad Houlder gan weld os yw dehongliadau Chapman yn cynnig ffordd newydd o werthfawrogi arwyddocad a defnydd carreg Mynydd Rhiw yn y cyfnod Neolithig.

Y ddadl yma yw fod y pwyslais ar y “Ffatri Fwyeill” efallai yn rhoi cam-argraff o’r darlun llawn neu yn sicr yn cyflwyno rhan yn unig o’r darlun. Heb os, mae’r fasnach fwyeill ac arwyddocad hynny o ran eu gwerth a phwysigrwydd o fewn cymdeithas a fod llwybrau a modd masnachu yn bodoli yn holl holl bwysig ond rhaid peidio anghofio’r posibilrwydd neu’r tebygrwydd   fod  rhan fwyaf o’r offer a greuwyd ar Fynydd Rhiw yn y Neolithig wedi bod ar gyfer defnydd yr amaethwyr lleol a nid ar gyfer masnach.

Y gobaith yw dechrau’r broses o ail edrych ar hanes Mynydd Rhiw yn ei gyfanrwydd.  Rhaid dod a’r holl wyboadaeth at ei gilydd mewn un lle. Mae gwaith Steve Burrow o’r Amgueddfa Genedlaethol ym 2007 2008 yn barod wedi dangos fod safleoedd eraill ar ochr ddwyreiniol y Mynydd  lle roedd dyn Neolithig hefyd yn cloddio am gerrig.

 

 

Mae’r erthygl yma yn addasiad o erthygl ymddangosodd yn Barn Rhif 591 Ebrill 2012.

 

 

 

Houlder, C H,   1961 (The Excavation of a Neolithic Stone Implement Factory on Mynydd Rhiw, Caernarvonshire” Proceedings of the Prehistoric Society.

Burrow, S   Archaeology in Wales 2007.

Williams, Wil    Mwyngloddio ym Mhen Llyn

Rhiw.com

EOS etc Herald Gymraeg 23 Ionawr 2013.

 

Rwyf yn cael pleser wythnosol o sgwennu’r golofn hon, rwyf yn cael pleser o gyfarfod chi y darllenwyr a chael adborth a sgwrs. Rwyf yn mwynhau cael awgrymu lleoliadau hynafol a diddorol i ymweld a nhw a rwyf wrth fy modd yn dysgu rhywbeth newydd wrth wneud gwaith ymchwil ac ymweld a safloedd ar gyfer y golofn.

                Mae’n debyg y gallwn wneud hyn am weddill fy oes heb unrhyw drafferth cael hyd i rhyw heneb neu safle newydd i ni ymweld ac e; does dim prinder safloedd a does dim prinder storiau a hanes a chorneli o Gymru sydd yn ddiethr i mi. Ar y llaw arall, rwyf wedi treulio rhan helaeth o fy mywyd (dros tri deg mlynedd)  yn “brwydro” i ddatblygu, cyfoesi, hyrwyddo a chenhadu y pethe diwylliannol yma sydd ar yr ymylon, y “busnas pop Cymraeg amgen” ’ma, a wyddo’chi beth, weithiau (yn anffodus) mae yna gyfrifoldeb i fynegi barn am “y pethe” (amgen).

                Dwi ddim yn cael pleser o wneud hyn. Brwydr ddiflas ydi hi. Brwydr lle rwyf yn teimlo fel hen ddyn syrffedus o ail-adroddus. Dyn blin fengach na Gwilym Owen. Pync Rocar sydd yn methu derbyn bod 1977 drosodd, mwy ymylol na fuais i erioed, hen geffyl ras allan yn pori, hen furddyn heb do, y mwsogl yn drwch, ymgyrchydd heb fatri i’w megaffon a heb gyfrwng (i bob pwrpas)….. lle od i fod. Dwi ddim yn gyfforddus nac yn anghyfforddus – jest allan o le, allan o amser, allan o unrhyw gynefin. Cofiwch ella fod hyn yn beth da.

                Felly y ddadl yma fod “streic EOS” rhywsut yn effeithio ar y gerddoriaeth sydd ar Radio Cymru. Wel ydi, mewn fordd ddiddorol iawn mae’r streic wedi gorfodi BBC Radio Cymru i chwarae stwff saff, canol y ffordd, hen ffasiwn gwahanol i’r chwech neu ddwsin o artistiaid canol y ffordd roedd Radio Cymru yn arfer ei chwarae hyd syrffed yn ystod y dydd. Fe all rhywun ddisgrifio hyn fel “newid”, newid un math o “ganol y ffordd” am “ganol y ffordd” arall.

                Dyma’r ddadl. Nes i ddim ymuno ac EOS i sicrhau fod 6 artist canol y ffordd yn cael tua 80% o’r gacan. Beth am yr holl artistiaid Cymraeg arall ? Engraifft amlwg yw’r diffyg sylw i’r Byd Gwerin (heblaw Sesiwn Fach sydd yn rhaglen ardderchog). Mae hwnna yn gwestiwn sydd rhaid ei holi. Mae angen ychydig o Robin Hood arnom a rhannu’r cyfoeth !

                Dyma’r ddadl. Os ydi pawb / pwy bynnag / gwrandawyr yn poeni cymaint am y gerddoriaeth a rhaglenni cerddorol o safon, byddai Lisa Gwilym wedi cael rhaglen ddyddiol ar BBC Radio Cymru yn y prynhawn. Dydi rhgalen Lisa ddim yn amgen na chwyldroadol, ond mae yn perthyn i’r Unfed Ganrif ar Hugain a nid yr 80au.

                 Dyma’r ddadl. Petae pawb (neu hyd yn oed unrhywun o gwbl) yn poeni am y pethe amgen, y pethe ifanc, y pethe sydd yn symud y pethe ymlaen, wel yn syml byddai Huw Evans yn dal ar yr awyr yn hwyr y nos. Cyflwynydd ifanc doniol a diddorol, cyflwynydd ddylia fod yn cyflwyno Noson Lawen gyfoes ar S4C ar Nos Sadwrn petae ni ond yn sylweddoli fod yn bryd i Ddiwylliant Cymraeg fentro mewn i’r Unfed Ganrif ar Hugain.

                Dyma’r ddadl. Beth bynnag yw’r gerddoriaeth (canol y ffordd) rwdlan (fel awgrymodd Gwilym Owen yn Golwg) mae Dafydd a Caryl a rwdlan mae Geraint Lloyd, dydi’r rhaglenni ddim gwell na dim gwaeth o gael caneuon canol y ffordd gwahanol, mae nhw’n dal i swnio fel rhywbeth o’r wythdegau cynnar. Rwdlan mae Tudur Owen a’i griw hefyd ond mae’r gerddoriaeth yn tueddu fod yn well oherwydd cynhyrchwyr BBC Bangor. Rwan mae rhai yn hapus hefo rwdlan ond i’r rhai sydd ddim mae rhywun yn gorfod newid gorsaf.

                Dyma’r ddadl. Mae angen BBC Radio 4 Cymraeg i ni sydd eisiau mwy o sylwedd. Mae angen 6Music i ni sydd yn cymeryd ein cerddoriaeth o ddifri. Popeth yn Gymraeg. Dydi un orsaf i bawb ddim yn gweithio. Efallai fod yn bryd datganoli darllediadau Radio Cymru a chynnig mwy  o ddewis ar y We. Mae digon o arain yna go iawn i wneud hyn ! Dwi’n gwrando ar 6Music ar y We wrth sgwennu hwn heddiw – syml !

Dyma’r ddadl. Y rhai sydd wedi dioddef mwyaf yn hyn i gyd, yn fwy na’r gynulleidfa yw staff cynyrchwyr, ymchwilwyr a chyflwynwyr y BBC. Pobl fel BBC Bangor sydd yn creu rhaglenni gwych fel rhai Lisa Gwilym. Nid EOS a’r streic sydd wedi eu rhoi yn y twll yma ond amharodrwydd a methiant eu penaethiaid yn Llundain yn sicr, ac yn BBC Cymru hefyd, i ddygymod a’r ffaith fod Oes y Deinasoriaid drosodd.

Dyma’r ddadl. Heddiw ym 2013 does dim lle i “fonopoli” fel yr un sydd rhwng y BBC a PRS a’r taliad blanced. Glywso’chi rioed am ddatganoli ? Cam naturiol ymlaen yn y Diwydiant Cerddoriaeth Cymraeg yw sefydlu EOS a dim ond mater o rannu’r blanced rhwng Cymru a gweddill taliad PRS yw hi go iawn. Syml. Y BBC sydd yn amharod i chwalu’r blanced a’r monopoli. Dwi ddim hyd yn oed yn un sydd yn dadlau am y pres - dwi’n dadlau am yr egwyddor !

Dyma’r ddadl. Dydi EOS ond yn datganoli hawliau darlledu ym Mhrydain. Un cam ar y tro. Codwyd calon rhywun o weld y gefnogaeth yn y Cynulliad gan Aelodau fel Rhodri Thomas, Bethan Jenkis ac Elin Jones  a wedyn darllen yr hen rocar ei hyn Wigley, yn lambastio agwedd y BBC yn y Daily Post.

Dyma’r ddadl. Mae hyn oll yn siomedig tu hwnt, siomedig fod hyn rioed di digwydd a wedi gorfod digwydd. Dwi am roi galwad i Robin Hood fel dwedodd Joe Strummer a gofyn am rannu’r cyfoeth !

 

               

Dinas Emrys Herald Gymraeg 16 Ionawr 2013

Bore Dydd Gwener 11 Ionawr, mae colofnwyr yr Herald yn cerdded i weld Dinas Emrys, un o’r safleoedd archaeolegol pwysicaf sydd ganndom yng nghyd-destyn Hanes Cymru. Safle sydd angen ei barchu ac angen gofal mawr i beidio dringo dros unrhyw furiau. Mae’r olion yma yn dyddio o’r Oes Haearn, y Cyfnod Rhufeinig a’r cyfnod ol-Rufeinig, sef yr union gyfnod sydd yn cael ei gysylltu a Gwrtheyrn ac yn wir mae olion cyfnod y Tywysogion yma hefyd. Byddaf yn hoff iawn o ddefnyddio’r disgrifiad, “safle aml-gyfnod”, a heb os mae’r disgrifiad yma yn addas ar gyfer Dinas Emrys.

                Mae llwybr troed yn arwain o faes parcio Neuadd Craflwyn i gyfeiriad Llwybr Watkin ac i fyny wedyn y grib ddwyreiniol sydd yn arwain at gopa Dinas Emrys. O ddilyn y llwybr yma does dim angen dringo unrhywle rhy serth  a does dim siawns bydd rhywun yn ddiarwybod yn dringo dros furiau bregys y bryngaer. Oherwydd cyflwr bregys y muriau does dim modd gorbwysleisio yr angen am barch i’r safle yma. Cadwch i’r llwybrau a dim dringo walia !

                Yn ddiddorol iawn roedd Julian Richards, yr archaeolegydd a’r darlledwr, wedi trydar yn ddiweddar fod y ffyliaid fu’n dringo meini hirion Cor y Cewri ar y Diwrnod Byraf yn amharchu’r cofadail. Y ffyliad yma sydd yn honni rhyw gysylltiad “derwyddol” a’r safle, ond cytunaf a Julian, byddai’r un Derwydd go iawn yn amharchu’r cerrig drwy ddringo drostynt ! Da ni Gymry Cymraeg yn gwybod yn well, mae parch yn un o’r geiriau pwysig rydym oll yn ddysgu o blentyndod a rydym yn dallt hyn, parch at le, parch at ein Gwlad, parch at ein Hanes, parch at ein Diwylliant – bron byddwn yn dweud fod hyn yn naturiol i ni.

                Digon anodd i’w gyrraedd yw Dinas Emrys, mae’r llwybrau yn gul, yn wlyb ac er fod ambell i arwydd, hawdd iawn fyddai methu cael hyd i’r llwybr cywir. Rwyf wedi bod yma droeon yn arwain gwahanol grwpiau. Bu’m yma yn ddiweddar yng nghwmni criw ‘Open Country’ BBC Radio 4 hefo’r ddwy Helen, y cyflwynydd a’r cynhyrchydd. Fy job i ar y diwrnod hwnnw oedd rhoi y cefndir “archaeolegol” iddynt. Mewn geiriau arall, beth oedd Radio 4 eisiau gennyf oedd “y gwir” nid y chwedloniaeth am Myrddin a’r Dreigiau.

                Digon hawdd oedd trafod y darganfyddiadau archaeolegol, y llestri pridd sydd yn rhoi dyddiadau i ni o’r Ganrif 1af ar ol Crist  a hefyd o gyfnodau hwyrach yn y Cyfnod Rhufeinig sydd yn awgrymu fod pobl wedi bod yma neu oleiaf yn ol a blaen yn ystod y cyfnod Rhufeinig. Rydym hefyd yn gallu gweld o’r dystiolaeth archaeolegol fod y muriau gorllewinol yn hwyrach na hyn sydd yn dod a ni at y 5ed Ganrif ac efallai cyfnod Gwrtheyrn.

                Ond rhywbeth roedd yn rhaid i mi bwysleisio i Radio 4 oedd fod yna werth i’r hanesion a’r chwedlau hefyd. Rhaid enyn diddordeb pobl ifanc yn eu bro a’u treftadaeth ac os mae stori yw’r modd o gyflawni hynny, wel stori amdani ynde, yn enwedig stori am ddreigiau. Un o’r pethau mwyaf rhyfeddol am Ddinas Emrys yw fod y pwll dwr lle roedd y dreigiau yn ymladd i’w weld hyd heddiw. Darganfyddwyd gwrthrychau o’r 5ed / 6ed Ganrif gan Savory a fu’n cloddio ar ran Gymdeithas Hanes Sir Gaernarfon yma yn y 50au o amgylch y pwll dwr.

                Ymhlith y gwrthrychau mwyaf diddorol roedd darnau o amphorae sef y potiau hir pridd i ddal gwin, rhain wrthgwrs yn cael eu mewnforio o’r Mor Canoldir, felly pwy bynnag oedd yn Dinas Emrys pryd hynny roedd ganddynt ddigon o bres i fewnforio eu gwin ! Hefyd cafwyd hyd i ddarn o botyn hefo’r symbol Chi-Rho, sydd wedi ei ffurfio o’r ddwy lythyren gyntaf Groegaidd o enw Crist. Eto tystiolaeth fod pwy bynnag oedd yma yn ceisio’n galed i barhau hefo’r drefn neu arferion Rhufeinig a Christnolgol peth amser ar ol i’r Rhufeiniaid adael Cymru.

                Roedd fy nghyd-golofnwyr i weld yn mwynhau’r cysylltiad rhwng yr archaeoleg a’r stori. Fel esbonias mae angen ferswin gyfredol o’r stori ar gyfer plant, ac yn wir, mae’r fersiwn plant fel arfer  llawer gwell wedyn fel rhyw rhagflas neu gyflwyniad  i oedolion – dechrau – canol a diwedd da………….. cadw’r peth yn syml.

                Y bore yma, mae hyd a lledrith i’w deimlo yn yr awyr ac ar y tir. Mae’n wlyb dan draed a digon oer os yn sefyllian, y niwl / tawch yn drwchys dros Nant Gwynant. Fyddai hi ddim wedi bod yn fawr o sioc petae draig wedi dod allan o’r niwl, roedd pawb yn barod, yn barod i goelio yn y tylwyth teg, dyna Dinas Emrys i chi !

                Rydym oll yn talu teyrnged i Llywelyn Fawr (neu pwy bynnag adeiladodd y twr sgwar ar y copa). Chydig iawn o hanes ysgrifenedig sydd yna am Llywelyn ap Iorwerth yn adeiladu ei gestyll. Os ddim Llywelyn, pwy arall fydda gyda’r modd i adeiladu twr yma ? Ar hyn o bryd mae CADW a’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn brysur yn ceisio rhoi ychydig o gadwraeth i du mewn y twr. Chydig sydd i’w weld mewn gwirionedd ond i’r rhai craff mae modd sylwi ar y batter, sef gaelod y twr sydd wedi ei gryfhau am allan yn fwriadol, yn union fel tyrrau Castell Biwmares a gorthwr Dolbadarn.

                Rwyf am orffen gyda’r un nodyn a fy nghyflwyniad. Heb os dyma un o’r safleoedd pwysicaf i ni fel Cymry o ran Hanes Cymru.

               

 

Eglwys Sant Brothen, Herald Gymraeg 9 Ionawr 2013

Dyma ni ar drywydd Lloyd George unwaith eto, roeddwn yn gyfarwydd a hanes achos Robert Roberts, dyma’r achos wnaeth ddod a Lloyd George i’r amlwg, ond doeddwn rioed di bod i Eglwys Llanfrothen.

Rwyf yn gyfarwydd iawn a’r Ring, Llanfrothen, un o’r tafarndai gorau yng Nghymru ac yn sicr un o’r Cymreiciaf, hyd yn oed yng nghanol Haf yn byrlymu ac ymwelwyr.  Rwyf yn gyfarwydd a’r Siop a’r Caffi yng nghanol y pentref, ymdrech fendigedig i gadw’r gymuned a’r economi leol yn fyw ond petae rhywun wedi gofyn i mi am gyfarwyddiadau i’r Eglwys dwi ddim yn siwr iawn i pa gyfeiriad byddwn wedi chwifio fy mraich.

Dyma edrych ar y map O.S a phenderfynu fod rhaid mynd allan o Lanfrothen i gyfeiriad Rhyd ond hyd yn oed wedyn doedd fawr o hwyl ar gael  hyd i’r Eglwys. Doedd dim i’w weld o’r ffordd. Roedd y troead milain i’r Dde yn bosib ond doeddwn ddim yn siwr. Dychwelais i Lanfrothen a phenderfynu gofyn i rhywyn, wfft i’r map, dwi angen rhwyun sydd yn gwybod !

Roeddwn yn berffaith iawn y tro cyntaf, (doedd y map ddim yn ddrwg i gyd felly) roedd rhaid troi i’r dde ar y gyffordd hegar hynny rhyw hanner milltir allan o Lanfrothen i gyfeiriad Rhyd a chefais gyngor da iawn gan wr lleol  i adael y car cyn cyrraedd y tai ger yr Eglwys. Nid hawdd yw gwybod weithiau beth ddylid ei gynnwys mewn colofn fel hon, hawdd pechu, hawdd rhoi eich troed ynddi ond eto rhaid rhywsut son am y blerwch tu allan i’r tai ar y ffordd at yr Eglwys.

Rwyf ar ganol darllen llyfr Simon Armitage ‘Walking Home’  am ei daith gerdded ar hyd Llwyr Pennine ac ar dudalen 167 mae Armitage yn cyfeirio  “I’ve also been making a mental note of places that are truly ugly, and somewhere in the next valley I see my least favourite house so far”. Felly mae eraill o fy malen wedi son am flerwch, achos rhaid cerdded llwybr gwlyb iawn rhwng dau dy i gyrraedd llidiart yr Eglwys ac yn wir dyma flerwch anhygoel, sbwriel a hen gelfi ym mhob man, pethau yn gorlifo allan o bob adeilad – bron bydda rhywun yn dweud fod hyn yn fygythiol, yn sicr dydi’r fath flerwch ddim yn estyn croeso.

Er fod  cwn yn cyfarth wrth i ni dreodio’r llwybr, does dim byd bygythiol amdanynt a dyma gyrraedd Eglwys Sant Brothen yn ddiogel ac yn ddi-drafferth. Mae arwydd llwybr cyhoeddus rhwng y ddau dy. Deallais fod gwasanaeth newydd fod yn yr Eglwys dros y Dolig ond heddiw fel y disgwyl roedd yr Eglwys ar gau. Roeddwn a diddordeb mawr gweld y tair ffenestr “lancet” ar wal ddwyreiniol yr Eglwys a dyma dynnu llun.

Hefyd o ddiddordeb mae’r ddwy gloch uwch y wal orllewinol. Rhyfedd oedd gweld y rhaff y clychau yn chwifio yn y gwynt ar ochr ogleddol yr Eglwys a rhaid oedd perswadio’r hogia bach (a fi fy hyn) i beidio tynnu arni - a chanu clychau Sant Brothen yn falch ac yn uchel. Ond prif reswm dros ein hymweliad, er fod yr Eglwys ei hyn o ddiddordeb, oedd canfod carreg fedd Robert Roberts.

Doedd ganddom ddim syniad ble roedd y bedd. Y penllinyn oedd fod Roberts wedi ei gladdu drws nesa i fedd ei ferch a fod Roberts wedi marw ym Mis Ebrill 1888. Y penllinyn arall, defnyddiol iawn, oedd cyfeiriad Ffion Hague yn ’The Pain and the Privilege, The Women in Lloyd George’s Life’  fod y garreg fedd yn yr estyniad i’r fynwent, rhodd yn wreiddiol i’r Eglwys gan rhyw Mr a Mrs Owen.

Felly dyma edrych yn fras am yr “estyniad”, dim byd hollol amlwg i’w weld,  ond mae’n rhaid mae’r darn o dir i’r de o’r fynwent yw hwn. Dyma ddechrau fel bob tro mewn mynwent o gerdded yn systematig  ar hyd y rhesi ac yn wir dyma dddod o hyd i fedd gyda’r enw Robert Roberts arno ond plenty oedd hwn, nid y gwr dan sylw.

O’r diwedd Nest y wraig sydd yn darganfod y garreg, ac yn wir drws nesa dyma garreg fedd  Kate Roberts annwyl ferch Mr Roberts a Gwen Roberts, mae’n rhaid mae hwn yw’r lle iawn felly. Yr hanes wrthgwrs yw fod Robert Roberts eisiau cael  ei gladdu yn y fynwent ger bedd ei annwyl ferch. Yn dilyn Mesur George Osborne Morgan A.S ym 1880 cafwyd caniatad i anghydffurfwyr gael eu claddu ym mynwentydd plwyf heb orfod cael eu claddu drwy ddefod Anglicanaidd.

Er hyn, dyn ceidawadol ar y naw oedd Ficar Llanfrothen, Richard Jones a doedd ru’n Mesur yn mynd i newid ei feddwl felly dyma roi clo ar y giat i’w rhywystro rhag claddu Robert Roberts. Wrth i deulu Roberts droi at y cyfreithiwr lleol Lloyd George am gyngor fe awgrymodd Lloyd George fod y teulu a pherffaith hawl i gladdu Roberts yno, heb sel bendith Richard Jones, felly dyma dorri clo y giat a’i gladdu. Mae’r clo a dorwyd i’w weld hyd heddiw yn Amgueddfa Lloyd Goeoge yn Llanystumdwy

Dyma ddilyn yr achos LLys enwog ym Mhorthmadog gyda Lloyd George yn cynrhychioli teulu Roberts ac er i’r Barnwr gwreiddiol ochri gyda Jones fe newidwyd eu dyfarniad gan yr Uchel Lys erbyn Rhagfyr 1888. Cafwyd sylw yn y Wasg am yr achos ac heb os hyn arweinodd at enwebu a dewis Lloyd George fel darpar Aelod Seneddol ar ran y Rhyddfrydwyr dros Fwrdeisterf Caernarfon ychydig yn ddiweddarach. Darn bach o hanes felly …………

Anodd gwybod beth yn union  i’w wneud yma. A ddyliwn ddatgelu union leoliad y bedd neu ydi hi fwy o hwyl i ddarllenwyr yr Herald Gymraeg fynd am dro i Lanfrothen a darganfod y bedd dros eu hunnan ? Efallai mae gadael hi felly y gwnaf am y tro. Os yw rhywun wirioneddol eisiau neu angen y lleoliad, digon hawdd ebostio’r Herald.

 

Neil Maffia Herald Gymraeg 2 Ioanwr 2013

Does dim o’i le a ’chydig o ail-adrodd felly dyma’r datganiad yma (isod) unwaith eto, hwn ymddangosodd ar glawr y CD o gasgliad o ganeuon Maffia Mr Huws, a rwyf wedi ei ddefnyddio yn y golofn o’r blaen; yr awdur oedd Rhys Mwyn.

“Nid gor-ddweud yw y byddai’r Sin Roc Gymraeg fel da ni yn ei adnabod heddiw wedi diflannu erbyn canol yr 80au heblaw am Maffia Mr Huws”.

Gan wisgo fy het “hanesydd” rwyf am ddadlau unwaith eto fod Maffia Mr Huws yn un o’r grwpiau pop Cymraeg sydd heb gael eu teilwng barch gan y Cyfryngau a’r Haneswyr Pop. Cwestiwn arall yw pwy yn union yw’r Haneswyr Pop ?  Yn sicr o ran yr “Hanes”, mae’n ymddangos weithiau fod y grwp wedi llwyr ddiflannu  – rhywbryd a rhywle rhwng penodau Edward H a’r Super Furry Animals.  Mae yna dwll du, tudalennau gwag, neb yn son ond rhaid fod rhywun yn cofio – ar gyfer y cyfnod hwnnw 1980-83.  Maffia oedd yn llenwi’r bwlch, yn perfformio dros 100 gig y flwyddyn ac yn gwneud y peth yn llawn amser. Rhwng diflaniad y “deinosoriaid denim” (fel dywedodd Gruff Rhys) a’r Sin Danddaearol, Maffia oedd y gair, y gan, y band.

                Gyda gymaint o drafodaeth wedi bod yn ddiweddar am y ddiffyg gwerthiant a chefnogaeth i gynnyrch Cymraeg a’r drafodaeth barhaol ynglyn a gormod o hunan gofianau dyma groesawu hunangofaint Neil Maffia “O’r Ochr Arall”. O leiaf drwy gyheoddi’r llyfr yma bydd stori Maffia drwy lygaid Neil Maffia ar gael, wedi ei gofnodi - yna i ni a myfyrwyr y dyfodol i’w astudio hyd yn oed !

Os mae’r nod yw, neu am anelu am gael, “Popeth yn Gymraeg” mae’n rhaid derbyn wedyn fod y ddadl fod yna ormod o hunangofianau yn ddadl gymharol hurt, onibai bod dim gwerthiant o gwbl neu dim diddordeb o gwbl – sut yn y Byd gallwn gael “gormod o lyfrau Cymraeg” ??????

Yn nhafarn y Llangollen ym Methesda trefnwyd Noson Lansio i lyfr Neil Maffia a gyda addewid fod Neil am berfformio rhai caneuon yn acwstig dyma fentro draw ar Nos Fercher rhewllyd ac oer. Yn ogystal a pherfformio caneuon acwstig roedd Neil hefyd yn darllen tameidiau o’r llyfr. Wyddochi beth, doeddwn rioed di sylwi fod Neil yn gallu bod mor ddoniol. Roedd yn ddigrifwr ac yn adroddwr gwych, pawb yn chwerthin ac yn mwhnhau gwrando, heb os mae Neil yn feistar ar ddal sylw’r gynulleidfa.

Rhywbeth arall oedd yn aros yn y cof am y noson oedd fod fersiwn Neil o’r gan “Ffrindia”, un o glasuron Maffia, yn swnio mor dda. Fel byddaf yn ei ddweud bob tro, can dda ydi can dda, felly fe ddylia’r gan weithio ar gitar acwstig neu gyda’r piano yn ogystal a gyda band llawn. Ar ol clywed Neil yn canu’r gan yma soniais wrtho y byddai noson o ganeuon Maffia yn acwstig yn rhywbeth fydda’n apelio i nifer o bobl.

Cysur arall oedd cael mynychu noson heb “deimlo’n hen” ac allan ohonni, ond roedd hon yn noson hefo hygrydedd hefyd, nid rhyw noson ganol y ffordd i bobl sydd wedi hen beidio ymddiddori mewn cerddoriaeth. Ie, peth braf iawn oedd cael noson yng nghwmni cyfoedion er fod croeso i bawb a roedd ystad eang o oedrannau yno, ond roedd hon yn teimlo fel noson lle roedd croeso, lle roeddwn hefp pobl oedd wedi bod yn rhan o’r un peth flynyddoedd maith yn ol.

Wrth i Neil lofnodi fy ngopi o’r llyfr dyma fo’n sgwennu “i un sydd yn cofio”. Ddwedais i ddim ond dyna chi lyfr gwerthfawr iawn i’r casgliad. Roeddwn yn cofio trefnu gigs cynnar iddynt yn Neuadd Llanerfyl ac roeddwn yn cofio yn iawn y noson pan ddreifiodd un o Maffia dros droed Sion Maffia wrth yrru’r fan yn ol at ddrws y neuadd. Fe chwaraeodd Sion y gig yn eistedd lawr cyn dechrau poeni am fynd i’r Ysbyty. Dyna chi be di ymroddiad, dyna chi be di grwp go iawn – dyna chi Wariars Pesda ynde !

 

                Yn ei cholofn yn yr Observer mae’r colofnydd Miranda Sawyer wedi gofyn cwestiwn diddorol yn ddiweddar, sef i ble mae’r dilynwyr pop canol-oed i fod i droi ? Cyfeirio oedd Sawyer at ymdriniaeth BBC Radio 4 o’r cyfrwng pop ond wedyn mae modd dadlau fod 6Music gyda troellwyr fel Mark Radcliffe, Mark Riley, Steve Lamacq a Cerys Matthews wrthgwrs, yn diwallu anghenion y gynulleidfa yma.

                Mor falch oeddwn o ddarllen Sawyer yn son am bobl fel fi, canol-oed ond sydd yn dal i fwynhau eu cerddoriaeth. Oes mae ambell gig i ni fynychu ond yn rhyfedd iawn yn y Byd Cymraeg, dau ddewis sydd yna go iawn. Un, y Byd Ifanc, trendi, Huw Stephens, C2, Maes B. Dau y Byd Canol y Ffordd, Noson Lawen, Dafydd Iwan, Geraint Lovgreen, Steve Eaves a Bryn Fon. Ond mi dyfais fyny hefo’r Cyrff a  Jarman a hyd yn oed ychydig bach o Ffa Coffi Pawb a Crumblowers.

                I lle da ni fod i droi ? Mae’r Cyfryngau wedi meddianu dau begwn. Yn achlysurol iawn cawn raglenni gwych fel un Gruff Pritchard am y Cyrff ar C2 / BBC Radio Cymru neu hyd yn oed ail-ddarllediad o Jarman yn Amsterdam ar S4C ond ar y cyfan, mae’n cenhedlaeth ni wedi eu anghofio – sydd yn eironig o ystyried mae ein cenhedlaeth ni wnaeth feirniadu cymaint ar yr “hen stejars”  yn ystod yr 80au.

                Dyma ni felly “hen stejars” sydd isho gwarndo ar gerddoriaeth sydd ddim yn  ganol y ffordd na chwaith yn  grwpiau ifanc dwy-ieithog-un-llygaid-ar-Lloegr. Fe ddaeth Neil Maffia o rhywle, ac am eilaid bach yn gwrando ar fersiwn acwstig o “Ffrindia” dyma deimlo  yn perthyn i rhywbeth. Dyma lle mae Cleif Harpwood hefyd, yn dal i gredu, dal hefo’r angerdd a heb golli’r rhesymau dros greu – mae’n bryd i ni ddechrau bywiogi’r Sin Roc Cymraeg Canol Oed !