“Déjà vu”, dyna’r union air, dyna’r union brofiad wrth i
mi sefyll ger weddillion Capel Maelog yn Llandrindod, “Llan’dod” i ni bobl
Powys (Sir Drefaldwyn) a Llandrindod Wells wrthgwrs i’r di-Gymraeg. Ond, mae
rhywbeth yn fy mhoeni, rwyf yn gyfarwydd a ffurf y capel, gweddillion y seiliau
ond mae rhywbeth mawr o’i le.
Bu i mi
gloddio yma ym 1984 tra yn gweithio gyda Ymddiriedolaeth Archaeolegol Clwyd
Powys, cofiaf yn iawn y daith o dros awr o’r Trallwng yng nghefn Landrover, a
finnau ddigon ifanc pryd hynny i beidio
bod yn sal yn eistedd yn y cefn. Cofiaf hefyd fod y safle ychydig i’r Gogledd o
Lan’dod ar Ffordd Cefnllys.
Peth
arall sydd yn glir iawn i mi yw Llyn Llandrindod, cofiaf y man yma yn dda iawn
achos yma roedd dechrau a gorffen y rasus traws-gwald pan roeddwn yn cystadlu
ar lefel y Sir yn ystod fy nyddiau ysgol. Wrth sefyll yma yn edrych ar Gapel
Maelog gyda’r llyn tu cefn i mi dechreuais amau os oeddwn yn dechrau ei cholli
hi, yn mwydro, yn anghofus, wedi drysu ?
“Diawch
nid fan hyn oedda ni yn cloddio ym 1984” meddyliais yn uchel. “Roeddem yn
cloddio o flaen cynllun datblygu tai, ddim yn bell o’r ffordd allan am Rhaeadr.
Dydi hyn ddim yn gwneud synnwyr o gwbl”. Dwi’n gwybod fy mod yn gallu mwydro
weithiau ond argian dan hyd yn oed ar bnawn Dydd Sadwrn oer yn Llandrindod yn
2013 siawns fy mod yn cofio lle bu’m yn gweithio ym 1984.
Un
rheswm rwyf yn cofio Capel Maelog mor dda oedd i mi gysgu’n hwyr un bore a
cholli’r Landrover a gorfod gyrru ar garlam wedyn yn y car yr holl ffordd lawr
o lanfair Caereinion i Landrindod – a
chyrraedd oleiaf awr yn hwyr – hogyn drwg – bydd rhaid gweithio yn galed i
adfer fy enw da. Ond y peth doniol am y bore hwnnw oedd i mi ddarganfod hanner
ceiniog arian yn perthyn i gyfnod Harri 3dd o fewn y pum munud cyntaf ar ol
cyrraedd yn hwyr.
Cofiaf y
darn arian achos fy argraff gyntaf oedd fy mod wedi dod o hyd i hen dop potel
laeth cyn sylweddoli mae darn o arian gyda croes hir ar y cefn oedd y darn bach
yn fy llaw a wyneb Harri 3dd ar y blaen. Achubiaeth a maddeuant – hogyn da –
roeddwn yn gyfrifol am “ddarganfyddiad y dydd” yng nghanol yr holl gyrff o
amgylch hen fynwent Capel Maelog.
Felly beth
am y Déjà vu ? Wel do roeddwn wedi cloddio’r Capel yn ol ym 1984, ar Ffordd
Cefnllys yn sicr, ond wedyn ym 1985-86, symudwyd y cyfan carreg wrth garreg (yn
null Sain Ffagan) a’i ail osod ger y llyn. Capel yn dyddio i’r 12fed Ganrif
hwyr neu ddechrau’r 13edd Ganrif sydd yma ond fod yma hefyd fynwent yn dyddio yn ol mor fuan a’r 10fed
Ganrif wedi ei amgylchu a chlawdd siap pedol. Dyma’r tro cyntaf i mi fod yn ol
i Gapel Maelog ers 1984, hynny yw yn ol i’w safle newydd.
Diddorol
oedd treulio penwythnos yn Llandrindod, wrth gerdded tuag at y llyn roeddwn yn
mynd heibio un o’r garages ‘Art Deco’ sydd yn nodweddiadol o Landrindod, yn
perthyn i 20au’r Ugeinfed Ganrif a chynlluniau mawr y moderneiddiwr lleol Tom
Norton. Ger yr allt at y llyn mae’r hen garage lle mae’r Amgueddfa Beics
heddiw, fe welwyd un o’r beics “trydan” ar Darn Bach o Hanes llynedd ar S4C,
roedd yr hogia yn cofio’r eitem.
Ar y to,
saif rhes o lewod gwynion, yn cadw golwg, yn amddiffyn y safle, yn llonydd ac
yn urddasol – da di ‘Art Deco’ meddyliais, hollol ang-Nghymreig wrthgwrs ond
wedyn beth sydd yn Gymreig am Llandrindod ? Hen dre Spa, pobl yn heidio am y dwr
iach, tref Victoraidd go iawn, a fel awgrymodd Mike Parker yn ei lyfr Real Powys, 2011 (Seren) “is anything beyond the stentorian facades” –
mae’n teimlo fel rhywbeth allan o ffilm.
Teimlais
fel rhyw George Borrow cyfoes, y nodi a thynnu lluniau’r nodweddion, braf oedd cael troedio yn hytrach
na gyrru drwy’r dre. Ceisias gychwyn sgwrs gyda unrhyw drigolyn, gwenais,
“Pnawn Da, is there much Welsh in Llandrindod these days ?” Chlywais i yr un
gair yn ystod y penwythnos. Pobl ddiethr oedd yn rhedeg y gwesty, o dde Lloegr
mae’n debyg yn ol yr acenion, ac er mor glen oedd pawb, doedd neb yn gallu
cadarnhau iddynt glywed y Gymraeg yno yn y dyddiau dwetha.
Roedd y
ferch yn y siop bapur newydd yn meddwl fod yna “Welsh Society” yn y dre ac yn
gadarnhaol doedd neb i weld yn poeni o gwbl wrth i mi ddiolch iddynt a’u
cyfarch yn Gymraeg. Tref Victoraidd, ddigon agos i’r Gororau, dwi’n dallt hyn,
cefais fy ngeni a fy magu yn Nwyrain Sir Drefaldwyn. Pobl y Gororau. Acenion y
Gororau, fydda na neb yn dyfalu “Welsh” mewn cwis acenion Gwledydd Prydain.
Y bore
canlynol rwyf yn cerdded dros furiau caer Rhufeinig Castell Collen ger yr Afon
Ithon rhyw filltir a hanner i’r Gogledd o Landrindod.Bu gwaith cloddio mawr yma
ym 1911-13 a’r peth mwyaf od yw fod y tyllau wedi eu gadael ers hynny, gan
ddangos cynllun rhai o’r adeiladau, y barics a adeilad dal gwenith ac o bosib
rhai o’r adeiladau gweinyddol yng nghanol y gaer.
Mae
popeth wedi dirywio ers ddechrau’r Ugeinfed Ganrif, canlyniad yr holl gloddio
yw fod darnau o’r waliau wedi disgyn ac eto yma ac acw fe welir waliau wedi
goroesi yn glir, y cerrig wedi eu siapio gan y Rhufeiniaid yn flociau sgwar. Mae
archaeoleg yr Ugeinfed Ganrif felly i'w weld fel “olion archaeolegol” erbyn
heddiw, rhyfedd ac anghyffredin.
Digon anodd oedd cael lle i
adael y car ger y gaer, anoddach byth oedd troi y car,ond fe lwyddais. Roedd
mwd ym mhobman ond mae hynny i’w ddisgwyl ond methais a chael hyd i fynedfa i’r
safle a mae’n rhaid cyfaddef fy mod yn dechrau teimlo fod yna achos bellach i
wahardd anifeiliaid amaethyddol o safleoedd archaeolegol. Rwyf wedi ymweld a
sawl safle yn ddiweddar lle mae ceffylau yn enwedig yn achosi erydu difrifol i
gloddiau safleoedd.
Ol defaid oedd yma, ddim mor
ddrwg efallai, ond yn gwneud yr holl le yn for o fwd ar adegau. Dyma safle
pwysig sydd wedi ei anghofio a’i anwybyddu. Rhywsut mae Llandrindod yn teimlo
fel y dref Victoaraidd rydym ni fel Cymry yn ddewis ei anwybyddu onibai fod
rhyw gynhadledd neu’i gilydd yma. Fel cyfeiriodd Parker yn ei lyfr “yn
anghyfleus i bawb”. Wyddoch chi beth fe wnes fwynhau darganfod Llandrindod. Yn
ol ym 1984 cefais ddiod o ddwr o’r Spa, heddiw mae’r lle yn adfail ……..
Where did my comment go? I'd like to read this in English too please.......
ReplyDelete