Dyddiau Roc a Rôl. Adolygiad Rhys Mwyn.

Emyr Huws Jones cyfansoddwr, dyna’r peth cyntaf sydd yn mynd drwy feddwl rhywun. OK, dwi yn ei gofio fel aelod (achlysurol) o’r Tebot Piws ac ar y record ‘Nwy yn y Nen’ (Sain 19) mae ei lun yn ymddangos ar y clawr cefn yn fach bron fel cartŵn o dan gesail Sbardun. ’Di lun o ddim ar y recordiau erail.

Ffurf y llyfr yw fod geiriau rhai o’i ganeuon amlycaf yn ymddangos ar dudalen a wedyn mae Ems yn trafod yr hanes tu cefn y gân. Ddigon diddorol Mae’n braf weithiau clywed gan y cyfansoddwr – fel clywed gan artist – cyfle i ddallt pethau yn well. Fel arall mae rhywun yn gwrando ac yn dehongli yn ei ffordd bach ei hyn. Mae hynny yn iawn hefyd.

Caneuon hiraethus / serch yn gorlifo ac atgofion yw’r caneuon ran amla. Dwi’n trio cael hyd i’r Roc a Rôl. Cawn hanes Lonnie Donegan ar dudalen 31 (Pennod Cofio Dy Wyneb). Sgiffl oedd Roc a Rôl cyn Roc a Rôl gyrraedd Prydain rhywsut. Wrth drafod Donegan mae Ems yn cyfeirio ato fel ‘arwr’ a does ond rhaid meddwl am y grwp Quarrymen hefo John a Paul cyn llwyddiant byd eang y Beatles er mwyn gwerthfawrogi dylanwad rhai fel Donegan ar gerddoriaeth poblogaith a’r ffrwydriad o fewn ychydig flynyddoedd o Roc a Rôl go iawn.

Rydym yn cyrraedd Elvis a Tupelo ar dudalen 100 (Pennod Mi Ganaf Gân), mae Johnny Cash y rebel a’r herwr canu gwlad Roc a Rôl yna hefyd. Agosach iddi rhywsut. Er rhaid cyfaddef fod ffiniau canu gwlad a Roc a Rôl yn cyd-gyffwrdd ac yn anelwig go iawn gyda artistiaid fel Cash ac Elvis. Tydi’r Efengyl (canu Gospel) ddim mor bell a hynny chwaith.

Cawn lun o Ronnie Drew (Dubliners) ar dudalen 97 hefo Ems a Lyn Ebeneser – arwr arall. Does neb yn anghytuno ac Ems yma – ddim o gwbl. Ronnie Drew, Johnny Cash, Lonnie Donegan ôll yn ddylanwadau mawr, yn artistiaid pwysig a dylanwadol. Ond dwi dal ddim cweit yn gweld y Roc a Rôl. Pwy ddewisiodd y teitl ar gyfer y llyfr?

I ffans o ganeuon Emyr Huws Jones mae hwn yn lyfr perfaith. I ffans Roc a Rôl efallai nad oes cweit ddigon o gitars uchel, ddim cweit digon o Cochran a Vincent, trowsusau a jacedi lledr a’r hyn ddaeth wedyn, y Stones, Faces, Kinks.

Beca @ STORIEL, Herald Gymraeg 12 Rhagfyr 2018

Beca, y mudiad neu symudiad celf Cymreig. Efallai ddim mudiad chwaith achos mae hynny yn awgrymu gormod o ffurfioldeb. Ond, mae gan Beca ‘aelodau’ neu ‘aelodau’ o fath. Dwi ddim yn siwr os oes maniffesto? Symud – yn sicr roedd Beca yn gwthio ac yn symud. Ymlaen – does dim ond un ffordd. Ymlaen.

Y brodyr Peter a’r diweddar Paul Davies dwi’n gofio yn y 1980au fel yr aelodau amlycaf o Beca. Fe gofiwn wrthgwrs am Paul yn creu map o Gymru allan o’r mwd yn Steddfod Abergwaun. Abergwaun oedd o, os dwi’n cofio yn iawn? Lle bynnag oedd y mwd, dyma Paul yn creu map o Gymru – dyna’r peth pwysig. Defnyddio’r adnoddau lleol.

1986 dwi’n credu oedd y flwyddyn i’r Anhrefn dderbyn gwahoddiad gan Beca i gymeryd rhan yn un o’u gweithgaredau. Unwaith eto di’r union flwyddyn ddim yn bwysig. Dwi ddim am dreulio amser yn gwneud gwaith ymchwil yn gwiro dyddiadau a lleoliadau ar gyfer y golofn hon. Codi pwyntiau fydd pwrpas y golofn nid cadarnhau ffeithiau.

Llyfrgell Wrecsam oedd hi, cawn ddadlau mai 1986 oedd y flwyddyn, ond roedd Beca yn arddangos eu gwaith yn y Llyfrgell a’r Anhrefn wedi cael gwahoddiad i ganu fel rhan o’r gweithgareddau. Canu yn yr agoriad neu ganu ar ddiwedd yr arddangosfa? Efallai yn ystod cyfnod yr arddangosfa?

Pete Telfer y ffotograffydd a’r cyfarwyddwr ffilmio oedd ein cysyltiad ni a Beca. Roedd Telfer wedi bod yn creu ambell ‘scratch fideo’ o ganeuon Anhrefn. Hynny ar fformat VHS, canol yr wythdegau, drwy ddwyn darnau a clips newyddion o’r teledu am rhyfel niwclear neu Thatcher a Reagan a wedyn gosod cerddoriaeth y band yn y cefndir.

Teithiodd y band lawr i Lanbedr ger Harlech rhyw bnawn Sul i gael golwg ar arbrofion fideo Telfer a dyma ddechrau ar berthynas waith a pherthynas greadigol a welodd Telfer yn ffilmio a thynnu lluniau hefo’r Anhrefn ledled Ewrop wrth i ni deithio’r cyfandir drwy weddill y 1980au a ddechrau’r 90au.

Telfer oedd un o’r chydig rai tu allan i’r band oedd yn cael dod hefo ni ar daith – er mwyn dogfennu a chadw pethau ar gof a chadw.

A hithau yn tynnu at ddiwedd 2018 dyma Beca yn ail ymddangos gyda arddangosfa hyfryd a heriol yn Storiel, Bangor. Heriol? Wel, efallai ddim mor heriol chwaith. Onid yw’r ‘Welsh Not’ yn rhywbeth sydd yn ddwfn yn ein his-ymwybod fel Cenedl bellach. Un o’r cerrig milltir hynny sydd yn ein diffinio fel Cymry Cymraeg.

Cawn ‘Welsh Not’ Paul a Beca yn yr oriel yn ogystal a dwsinau o luniau a phaentiadau gan Peter a Paul. Dyma arddangosfa bwysig sydd nid yn unig yn werth ei weld ond sydd hefyd yn gofnod o gyfnod pwysig o ran datblygiad celf yng Nghymru.

Beca oedd y ‘rebels celf’. Beca oedd y peth tebycaf i’r Clash weldodd y Byd Celfyddydol Cymreig ac efallai hynny sydd yn esbonio pam fod band Punk Cymraeg wedi gallu neidio i’r gwely mor hawdd hefo criw Beca.

Yn annisgwyl, dyma Sara Rhoslyn, aelod newydd / diweddar o Beca yn dod i gysylltiad gyda cwestiwn ddigon syml. A fydda modd mewn rhyw ffordd neu’i gilydd ail greu yr hyn ddigwyddodd yn Wrecsam yn 1986 ar gyfer dathlu’r arddangosfa yn Storiel?

Rwan yr hyn ddigwyddodd yn Wrecsam yw fod ni wedi canu mewn arddangosfa Beca, ond fod Paul wedi troi yr holl beth mewn i ddigwyddiad celfyddydol yn ystod ein ‘perfformiad’. Roedd y band a’r gynulleidfa yn rhan o’r ‘celf’.

Dydd Sadwrn yma am 3pm yn Storiel rydym am ymdrechu oleiaf i ail greu naws yr hyn ddigwyddodd yn Wrecsam. Mae criw o gerddorion am wneud perfformiad reggae dub gan arbrofi yn gerddorol wrth i’r caneuon fynd yn eu blaen. Dim ond dau ymarfer fydd o flaen llaw. Fydd neb yn sicr beth fydd yn digwydd. Dyna’r hwyl.

Tra bydd y cerddorion yn ‘perfformio / canu ac arbrofi’ bydd Beca yn creu ‘celf’ byw – eto does neb yn siwr iawn beth fydd yn digwydd. Credaf fod hynny yn weddol agos i ysbryd Beca. Cyffro. Tensiwn. Hwyl. Dwi’n sicr byddai Paul wedi bod wrth ei fodd yn gweld rhywbeth fel hyn yn cael ei ail greu neu yn ail ddigwydd er yn hollol wahanol.

Fydd na ddim ‘Rhedeg i Paris’ na ‘Anhrefn Greatest Hits’ – fydda hunna ddim yn gweddu. Beth fydd yn digwydd yw creu rhywbeth unigryw fydd byth yn digwydd eto. Os bydd yna eto, mi fydd rhaid iddo fod yn wahanol. Does ond un cyfeiriad – a rhaid symud popeth ymlaen heb edrych yn ôl.

"This is better than you realise", Herald Gymraeg 28 Tachwedd 2018

Faint ohonnoch sydd yn cofio rhaglen ‘The Tube’ ar Channel 4, nosweithiau Gwener 5-30pm rhwng 1982 ac 1987? Rhaglen hanfodol, arloesol, dylanwadol a byw. Un o’r cynhyrchwyr oedd yn gweithio i gwmni cynhyrchu Tyne Tees oedd y Cymro o Fethesda, John Gwyn – cyn aelod o’r grwp Brân.

Jools Holland a’r diweddar Paula Yates oedd yn cyflwyno yr artistiaid / grwpiau pop byw. Yn ystod y cyfresi teithiodd Paula a Jools i fyny i Bortmeirion i ffilmio Siouxsie and the Banshees. Ar yr un rhaglen teithiodd yr Anhrefn, Datblygu a’r Cyrff i ffilmio eitem hefo John Peel yn King’s Cross, Llundain – am y rheswm syml fy mod i wedi penderfynu (yn gywir neu yn anghywir) na fydda gan Paula fawr o ddiddordeb cyfweld a fi a Sion Sebon ar y gwely fel oedd yn arferol ganddi.

Felly dyma Anhrefn, Datblygu a Cyrff yn ymddangos ar yr un rhaglen a Siouxsie (a XTC os dwi’n cofio yn iawn) ond heb eu cyfarfod – nhw yng Nghymru - ni yn Lloegr. Ta waeth am hynny, un o’r pethau sydd wedi aros yn y cof am The Tube oedd un o ymddangosiadau Iggy Pop. Rwan, mae Iggy yn ddipyn o gymeriad, yn gyn-aelod o’r Stooges, yn un o ffrindia David Bowie ac yn sicr ddim ofn ychydig o noethni ar deledu byw.

Ond yr ymddangosiad gan Iggy sydd wedi aros hefo fi yw’r un pan wynebodd cynulleidfa oedd yn ymddangos yn ofnadwy o normal. Mae’n debyg fod pobl ifanc Newcastle yn cael gwahoddiad i fod yn rhan o’r gynulleidfa byw ar gyfer y sioe - cyfle i fod ar y teli ynde – pwy fydda yn gwrthod? O edrych ar y dillad, y ffasiwn a’r gwalltia permiedig roedd yn amlwg nad cynulleidfa Iggy oedd rhain ond pobl ifanc Newcastle yn chwilio am ddihangfa ar nos Wener cyn troi am dafarnau lu y dre.

Cyfarchodd Iggy ei ‘gynulleidfa’ drwy ddatgan “This is better than you realise”. Doedd y gynulleidfa ddim hyd yn oed yn gwrando arno heb son am brosesu arwyddocad ei ddatganiad. Nid mewn ffordd elitaidd neu faleisus y dwedodd Iggy hyn chwaith, mwy fel datganiad o ffaith.

Pam fod brawddeg fel hyn wedi aros gyda mi dros yr holl flynyddoedd felly medda chi? Yr ateb mae’n debyg yw fy mod byth a beunydd yn dod ar draws artistiaid yng Nghymru lle mae’n amlwg fod talent aruthrol ganddynt ond bydd y broses o gael ‘llwyddiant’ ac o gael eu ‘derbyn’ yn cymeryd amser. Y patrwm tra anffodus yng Nghymru ac yn y Gymru Gymraeg yn enwedig yw fod dau lwybr amlwg.

Unai mae’r artistiaid yn ganol y ffordd a fe ddaw’r ‘llwyddiant’ maes o law wrth i’r llai ddiwyllianol mentrus gael hyd i rhywbeth ar gyfer eu stereo. Neu, mi fydd yr ‘hipstars’ yn dechrau cefnogi munud mae’r cyfryngau Saesneg yn dweud wrthynt fod hyn yn ‘cwl’. Er fod Catatonia a Gwenno er engraifft wedi rhyddhau recordiau yn Gymraeg yn gynnar yn eu cyrfaoedd dim ond ar ôl sel bendith Radio 1, NME, 6Music, Jools Holland, Guardian mae’r hipstars Cymraeg yn troi fyny i’r parti.

Yr unig eithriad dwi’n credu oedd y Super Furry Animals – neu Ffa Coffi Pawb gynt i bob pwrpas. Dyma’r unig band Cymraeg fedra’i feddwl amdanynt aeth mwy neu lai yn syth i’r brig heb i’r Cymry a’r hipstars fethu eu deallt. Dwi bron a dweud, unwaith eto, ta waeth am hynny – ond di hyn ddim yn fater o ‘ta waeth’ – mae hyn yn fater o hanes yn ail-adrodd ac yn syrffedus felly.

Nos Wener dwetha roedd Gŵyl Psylence yn cael ei gynnal yn Pontio Bangor (ym Mhontio). Gŵyl sydd yn cyfuno ffilm a cherddoriaeth a wedi ei guradu gan Emyr Glyn Williams (Emyr Ankst). Gŵyl rhagorol fydda’n eistedd yn gyfforddus mewn unrhyw gwmni neu unrhyw ŵyl ffilm boed yn Berlin neu Tokyo.

Eleni dangoswyd ffilm fendigedig y cyfarwyddwr Gruff Davies, ‘Anorac’ gyda’r cyflwynydd Huw Stephens yn mynd ar ‘roadtrip’ o amgylch Cymru yn darganfod beth oedd yn ysgogi’r fath greadigrwydd cerddorol yng Nghymru ar hyn o bryd. Gan deithio i’r de-orllewin a’r gogledd-ddwyrain ac o Gaerdydd i’r gogledd-orllewin sgwrsiodd Huw gyda artistiaid mor amrywiol a Iolo o’r Ffug, Joy Formidable, Twm Morus a Gwyneth Glyn, Iwan Cowbois Rhos Botwnnog a Lisa Jen 9Bach.

Yn syml iawn mae’r ffilm ‘Anorac’ yn gyflwyniad gwych a threiddgar i’r hyn sydd yn digwydd yn gerddorol yng Nghymru ar hyn o bryd. Efallai fod Stiniog ar goll yn y ffilm ond efallai mai amhosib oedd cyrraedd pob twll a chornel ar y ‘roadtrip’ mewn cwta pedwar diwrnod.

Ta waeth (dyma ni eto) roedd sinema Pontio dan ei sang ar gyfer y ffilm, orlawn a phawb yn gwrando a mwynhau yr un mor astud. Heb os mae gwaith ffilmio Gruff Davies yn benigamp a’r dirwedd Gymreig yn hudolus yn y ffilm yma. Yn sicr da ni gyd yn falch iawn o’r lle yma. Neb am symud i Lundain yn sicr!

Yn dilyn dangosiad y ffilm roedd y band ifanc / newydd / cwl /cyffrous o Gaerfyrddin, Adwaith yn perfformio ar y llwyfan gan gyfeilio i ffilmiau o’r 1940au gan Maya Deren. Celf a cherddoriaeth ar ei ora.

Yr eironi chwedl Iggy Pop yw fod y sinema yn orlawn ar gyfer ffilm oedd yn datgan pa mor iach yw’r sin gerddorol yng Nghymru a fod hanner y gynulleidfa wedi mynd adre cyn gweld y band fwyaf cwl yng Nghymru ar hyn o bryd. Dwi di bod yma o’r blaen.

Gogledd Cymru yn Clywed Reggae, Herald Gymraeg 14 Tachwedd 2018

Jarman @ Pontio

Dau gig reggae yr un penwythnos yng ngogledd Cymru. Da ni yn cael ein sbwylio. Nos Wener dwetha yn Neuadd Ogwen, Bethesda, roedd Macka B yn dychwelyd i’r llwyfan fel rhan o weithgareddau ‘Mis Hanes Pobl Croenddu’. Bu Macka B fynny llynedd hefyd, bron i’r diwrnod, mwy neu lai am yr un rheswm.

Mae Neuadd Ogwen yn gwneud gwaith da yn cynnal gigs rheolaidd. Dyma chi neuadd addas ar gyfer cynulleidfaoedd oddeutu 200 a llwyfan, PA a goleadau sydd yn gweddu i gig o’r fath. Downtown Bethesda. Rhyfedol mewn un ffordd. Gwych mewn ffordd arall. Dwi’n teimlo fy mod yn fynychwr rheolaidd.

Gwelais Macka B llynedd. A dyma beth fydd yn annisgwyl i ddarllenwyr yr Herald Gymraeg – cefais fy siomi. Rwyf yn hoffi fy reggae yn fwy dub ac yn fwy miliwraethus. Bands fel Steel Pulse, Misty in Roots neu Aswad cynnar sydd yn gwneud hi i mi. Neu artistiaid fwy amlwg Dub fel Augustus Pablo, Mad Professor neu Lee Scratch Perry. Neu hyd yn oed stwff Trojan cynnar pan roedd reggae a ska yn cyd-gerdded y llwybrau reggae. Dim ‘hyd yn oed’ amdani.

Heb fod yn rhy gas roedd Macka B yn dod drosodd braidd yn ‘reggae-light’, bron a bod yn reggae ysgafn. Dyna pam cefais fy siomi llynedd. Nid felly gweddill y gynulleidfa yn 2017. Felly pam yn y byd dwi’n dychwelyd medda chi? Un rheswm amlwg fydda cefnogi’r achos – cefnogi gigs yng ngogledd Cymru. Efallai fod hynny yng nghefn fy meddwl ond y gwir reswm i mi fynd i gig Macka B oedd y ffaith fy mod isho gweld y ‘syport act’.

Banda Bacana oedd yn agor y noson. Grwp o ardal Bangor sydd yn chwarae ‘Latin Grooves’ – dyna mae’n debyg yw’r disgrifiad gora. ‘Cerddoriaeth Byd’ i raddau ond gyda grŵf pendant ond hamddenol hefyd. Grŵf ‘Cha cha cha’ os mynnwch, ond llawer mwy na hynny hefyd. Dyma grwp sydd yn gwneud hi’n amhosib sefyll yn llonydd a dyma grwp sydd yn codi’r ysbryd.

Does dim byd ‘trwm’ am Banda Bacana. Grwp ar gyfer codi’r hwylia, grwp amser da – ond mae yna rhyw gynhesrwydd organig yn perthyn i’r grwp. Rwyf yn closio at y ffaith fod y cerddorion yn gwenu ar y llwyfan, yn ei wneud o am y rhesymau iawn – i mewn i be mae nhw’n neud.

Gadewais y neuadd cyn Macka B. Dwi ddim angen ei weld o eto a doedd fawr o neb yno ro’n i yn ei adnabod. Dim sgwrs felly ac adre yn fuan.

Banda Bacana @ Neuadd Ogwen

Nos Sadwrn roedd yna gig arall yng ngogledd Cymru. Dwi bron a dweud gig reggae arall. Bron a bod, achos roedd Jarman yn perfformio yn Pontio (treiglo ym Mhontio) Bangor, i hyrwyddo ei CD Newydd ‘Cariad Cwantwm’ (Ankst 141). ‘Cariad Cwantwm’ yw’r LP cyntaf sydd yn llwyr reggae gan Jarman. Er cymaint ’da ni yn cysylltu Jarman a reggae mae’r LPs blaenorol wedi bod yn gyfuniad mewn gwirionedd o roc a reggae – a chydig o reggae-roc. Nid ydi ‘Gwesty Cymry’ yn ‘reggae-roc’ gyda elfen Punk?

Ta waeth, mae Pontio yn barchus llawn fel oedd Neuadd Ogwen ar gyfer Macka B. Ond dwi ddim yn gweld yr un gwynebau. Ella fod ‘clustiau’r Cymry yn clywed reggae ar y radio’ ond doedd fawr o ddilynwyr Jarman yn gwylio Macka B. Dwi bron yn saff i ddweud mae fi oedd yr unig un a fynychodd y ddau gig (er i mi beidio gwylio Macka B ond nid dyna’r pwynt yma). Cynulleidfa fwy ‘Seisnig’ oedd i Macka B – pobl wyn hefo dreadlocks, hipis ifanc a oedd heb eu geni yn 1967, mewnfudwyr a dringwyr – dwi’n gor-symleiddio. A dwi ddim yn feirniadol. Dwi jest yn cyfle fy argraffiadau. Dau fyd. Dau fyd gwahanol yng ngogledd Cymru.

Ond o ni’n meddwl fod Marley yn canu am ‘One Love’ – un Byd. Tydi’r dreadlocks gwyn a’r mewnfudwyr (hyd yn oed os ydynt yn dysgu Cymraeg – neu gobeithio felly eu plant) ddim yn gwylio Jarman. Welais i ru’n dreadlock gwyrdd na ‘army boots’ heb grea ym Mhontio – dim ‘crusties’ fel oedd dilwynwyr Megadog yn cael eu galw gan punk rockers gyda gwalltiau pigog.

Felly mae’r gynulleidfa Gymraeg ar gyfer Jarman wrth eu bodda. Yn ystod yr awr a hanner mae Jarman yn chwarae’r hits ‘Tracksuit Gwyrdd’, ‘Bourgeois Roc’. ‘Merch Tŷ Cyngor’ ac wrthgwrs da ni yn cael ‘Gwesty Cymru’ ac ‘Ethiopia Neywdd’. Dwi’n cael sgrws ddifyr hefo rhywun ar ddiwedd y cyngerdd os ddylia fod Jarman wedi gorffen ei set hefo Ethiopia yn hytrach na Gwesty Cymru. Da – angerdd!

Ond mae dros awr o’r set yn reggae pur – o ‘Reggae Reggae’, ‘Dal dy Dir’ i’r stwff newydd fel ‘O Fywyd Prin’. Pawb yn dawnsio – pawb yn hapus. Heb os mae Jarman wedi bod yn gyfeiliant cerddorol i’n bywydau. Mae gwahanol ganeuon yn golygu gwahanol bethau i wahanol bobl.

Saff yw dweud fod ‘Rocers’ gan Jarman wedi chwarae rhan yn newid fy mywyd i – yn wir mae LP Gwesty Cymry a chaneuon fel ‘Beirdd Gwleidyddol’ a ‘SOS yn galw Gari Tryfan’ yn ganeuon ddaru droi fi at y Gymraeg mewn cyfnod lle roedd Punk Rock yn llawer mwy atyniadol a neb yn y byd Cymraeg y gallwn uniaethu a nhw – tan Jarman.

Tydi Jarman ddim cweit ar ei orau bellach. Mae’r band ddigon slic a roedd y caneuon yn dilyn yn slic iawn a does dim disgwyl iddo fod fel yr oedd yn 1977. Chefais ddim argraff fod neb yn poeni – roedd pawb yn dawnsio i Gwesty Cymru.

'Likes' ar Twitter, Herald Gymraeg 31 Hydref 2018

Rhaid cyfaddef dros y blynyddoedd o sgwennu colofn ar gyfer yr Herald Gymraeg mai un o’r pethau sydd yn rhoi mwyaf o bleser i rhywun fel colofnydd yw cael sgwrs hefo rhywn mewn caffi neu ar y stryd sydd yn dweud eu bod yn mwynhau darllen y golofn. Meddyliaf bob amser am y dyfyniad gan Joe Strummer, canwr The Clash, pan ddatganodd ”without people you are nothing”.

Yr hyn roedd Joe yn gydnabod yma wrthgwrs oedd / yw pwysigrwydd cynulleidfa. Gall cynulleidfa fod yn ddarllewnwyr wrth reswm – darllenwyr yr Herald Gymraeg, gwrandawyr y sioe radio ar Nos Lun, cynulleidfa gigs. Hebddynt does fawr o bwynt nagoes? Teimlaf fod hynny yn weddol amlwg.

Cyfuniad o bethau sydd yn ysgogi rhywun i sgwennu colofn fel hon bob pythefnos (bellach). Una’i mae rhywun am gyflwyno neu drosglwyddo gwybodaeth felly mae rhywun yn sgwennu colofn am rhyw elfen o Hanes Cymru neu am leoliad arbenig. Neu, ar adegau eraill mae rhywun yn sgwennu colofn er mwyn gwenud pwynt.

Pythefnos yn nôl, roedd fy ngholofn yn rhyw fath o ymdrech i daro ergyd yn erbyn gwallgofrwydd Brexit. Llith efallai ond llith oedd wedi ei blethu a rhwystredigaeth fod y sefyllfa yma yn bodoli o gwbl – ac yn mynd yn fwy afreal o wythnos i wythnos. Pwy a wyr pa effaith mae sgwennu colofn o’r fath yn ei gael. Dim llawer? Ddim digon?

Gallwn ddadlau fy mod yn teimlo dyletswydd i fynegi barn. Ond, bois bach mae hi’n anodd mesur yr ymateb. Ychydig iawn o bobl sydd yn llythyru bellach – dyma grefft neu arfer sydd yn prysur ddiflanu. I raddau mae rhywun yn dibynu ar ymateb ar y Cyfryngau Cymdeithasol fel rhyw fath o ffon fesur, rhyw fath o baromedr gwleidyddol neu ddiwylliannol.

Dyma lle mae fy nadl / gobeithion am y Cyfryngau Cymdeithasol yn cael ei chwalu’n rhacs. Dwi ddim yn credu fod darllenwyr yr Herald Gymraeg yn bobl Twitter. Yn yr holl flynyddoedd o sgwennu colofn dwi’n credu gallwn gyfri ar un llaw yr ymateb ar Twitter. Felly hefyd gyda Facebook.

Os unrhywbeth mae’r ymateb ar Facebook yn lleihau o flwyddyn i flwyddyn. Rwy’n amau fod yr algorithmau cyfrifiadurol yn cyfyngu ar y niferoedd sydd yn gweld? Una’i hynny neu rhaid wynebu’r posibilrwydd fod pobl wedi blino ar y ‘cyhoeddiadau’ ar Facebook? Dyna ofn mwya’r awdur neu’r colofnydd efallai – dyma ni adre o flaen y cyfrifiadur yn cyfansoddi ein llith diweddara a neb yn malio.

Tydi’r awdur byth yn cael ymateb nes fod y llyfrau yn gwerthu neu’r erthyglau yn cael ymateb. Dim ond y ‘golygydd’ sydd yn gweld copi o flaen llaw. Hawdd colli hyder. Tydi hi ddim cweit mor ddrwg arna’i efallai. Llyfrau am Archaeoleg Cymru dwi’n gyhoeddi ac rwyf yn llwyddo i’w gwerthu mewn nosweithiau pan fyddaf yn rhoi sgyrsiau i gymdeithasau neu yn darlithio. Yma byddaf yn clywed wyneb yn wyneb gan y gynulleidfa / darllewnyr – mae nhw’n garedig iawn a rwyf innau yn cadw’r ffydd.

Peth od ydi’r Cyfryngau Cymdeithasol. Byddai peidio eu defnyddio yn lleihau ein cyrhaeddiad ond dwi’n cofio Aled Hughes ar BBC Radio Cymru yn trafod rhyw fore fod yn hawdd iawn mynd yn gaeth i faint o ‘likes’ mae rhywun wedi ei gael ar Twitter. Dwi’n cyfaddef fy mod yn gaeth i hyn bob Nos Lun  Dyma dreulio tair awr yn y BBC ym Mangor yn darlledu,  yn dewis recordiau a sgwrsio hefo gwesteion ‘diddorol’ yn y gobaith fod y gynulleidfa yn mwynhau, yn cael pleser o wrando ar y caneuon ac ie os yn bosib yn dysgu rhywbeth hefyd.

Ond tydi’r nifer o ‘likes’ ar Twitter ddim yn adlewyrchiad cywir o gwbl. Un wythnos bu i mi gyfweld a Tecwyn Ifan a chwarae caneuon oddiar y record hir ‘Dôf yn ôl’ (1978). Chwaraewyd holl ganeuon Ochr 1 y record sydd yn adrodd hanes y proffwyd Amos. Hynod ddifyr. Tecs wedyn yn esbonio’r cefndir i bob cân.

Dim un ‘tweet’ y noson honno. Cyn digaloni yn llwyr, dwi’n dadansoddi ac yn pwyllo – efallai fod cynulleidfa Tecs yn gynulleidfa sydd ddim yn ‘trydar’. Tydi’r ‘likes’ ddim yn golygu fod nhw heb fwynhau y sioe. Efallai wir, ond mae ochr arall i’r ddadl. Dwi’n credu fod y pethau yma rhy bwysig i beidio ymateb iddynt. Drwy greu bwrlwm mae’r bwrlwm yn cynyddu. Drwy eistedd yn ddistaw yr oll da ni’n gael ydi distawrwydd.

Cymerwch yr Herald Gymraeg – does neb yma i’n hamddiffyn bellach. Ers colli’r golygydd Tudur Huws Jones rydym yn sgwennu colofn bob pythefnos. Mae’r rhythm sgwennu wedi ei golli, mae’r arian wedi ei hanneru. Prin fod rhywun yn cofio ein bod yn ‘golofnwyr’. Un toriad arall yng nghyllideb Trinity Mirror a mi fydda ni wedi mynd cyn i neb sylwi.

Fy mhwynt yw fod pethau mor ansefydlog a bregys go iawn. Gall mympwy un golygydd, un cynhyrchydd newid pethau mor sydun. Soniodd Geraint Jarman fod “clustiau’r Cymry yn clywed reggae ar y radio” – ac ar y funud mae hynny yn wir. Ond chlywch chi ddim reggae ar S4C – mwy na gewch chi raglenni am Hanes Cymru na Archaeoleg ar S4C.

Ar ddiwrnod drwg mae’r awch i fod yn feudwy yn fyddarol. Lleisiau yn gweiddi am lonyddwch ddi-arffordd mynyddig gyda dim ond sŵn brain a defaid. Ar ddiwrnod da mae rhywun yn chwifio’r faner, yn dal i gredu ac am weld y chwyldro yn digwydd heddiw, fory a drannoeth.

Y gwir amdani, tydi hyn ddim yn hawdd – mae fy nghalon yn gobeithio fod geiriau David R Edwards “fod byw yng Nghymru fel gwylio paent yn sychu” yn anghywir.

Sut Mae Naratif Brexit Wedi Newid, Herald Gymraeg 17 Hydref 2018

“Ohh David bach, beth wyt ti wedi wneud?” Dwi jest yn dychmygu’r sgrws. Distaw iawn fu David Cameron ers canlyniad y Refferendwm. Yn ôl wefan The Week bu rhan health o’i amser yn cael ei dreulio yn sgwennu ei hunangofiant gan faddau i Johnson ond gan ddarnio Gove? Efallai fod y frawdgarwch Etonaidd mor gyrf a hynny felly.

Amseru fydd y peth nesa ynde. Pryd bydd cyhoeddi hunangofiant o’r fath? Nid cyn Brexit mae’n debyg, ond wedyn fydd na byth amser da i Michael Gove. Nid fy mod yn mynd i goli unrhyw gwsg os bydd Cameron yn taflu goleuni llai na chymwynasol a’r Michael Gove. Sut bydd Cameron yn cyfiawnhau galw refferendwm mor drychinebus a mor bell gyrrhaeddol o ran effeithiau economaidd niweidiol? Fydda’i yn sicr ddim yn un fydd yn trafferthu darllen.

Beth bynnag oedd addewidion (anelwig, tywyllodrus, anghywir, afreal, amhosib) Brexit does neb bellach i weld yn smalio honni y bydd unrhyw fanteision go iawn “The overwhelming opportunity for Brexit is over the next 50 years” meddai Jacob Rees-Mogg ar Channel 4 News. Ar LBC dyma Farrage yn cyhoeddi “I never promised it would be a success”. Yn well neu waeth oleiaf bydd Sofreniaeth yn ôl gennym yw ateb Farrage.

Bydd Rees Mogg wedi hen adael y ddaear yma felly cyn gwybod beth fydd canlyniadau Brexit go iawn. Rhywbeth hollol wahanol oedd gan Farrage felly, nid ‘manteision’ economaidd honedig ond adfer rhyw synnwyr o ‘Britannia Rules the Waves’ ymhlith y ‘Little Englanders’ a bydd popeth yn iawn. Nostalgia am yr uncorn.

Yr hyn sydd yn ddiddorol efallai yw sylwi ar sut mae’r naratif wedi newid dros y misoedd dwethaf ynglyn a Brexit. Wedi mynd yn ôl i’r orsaf bwsiau mae’r bws mawr coch hefo’r holl addewidion. Hyd yn oed pan mae lluniau o Johnson a Gove neu pwy bynnag o flaen y bws – mae mor hawdd iddynt wadu, newid y sgwrs, camarwain.

Efallai mai gohebwyr a newyddiadurwyr Prydain, golygyddion newyddion a phapurau newydd sydd wedi bod mwyaf cydsyniol yn y broses. Llawer gormod ohonnynt yn sicr.  Prin iawn yw’r adegau lle mae’r holwyr yn mynnu ateb gan y gwleidyddion. Rhy aml mae Rees -Mogg, Duncan Smith, Redwood, Leadsom ac yn y blaen yn rhoi ‘soundbites’ allan, un ar ôl y llall gan osgoi unrhyw gynnig ar ateb.

A beth yn union yw’r busnes yma o gael gofyn un cwestiwn yn unig i wleidyddion? Oleiaf fe gafodd Richard Madely y ‘guts’ i droi ar Gavin Williamson. Ond meddyliwch am hyn - onid oedd gwylio Corbyn yn ail ateb yr un cwestiwn bump gwaith yn boenus i’w wylio? Rho ateb. Atebolrwydd?

Heb os mae’r naratif wedi dechrau gwneud cylchoedd o amgylch y goedwig. Roedd datganiad diweddaraf Andrea Jenkyns AS ‘Its better to go down fighting and honouring the decision of our British people’ yn ymylu ar y gwallgofrwydd. Rhethreg syth allan o gomic Ail Ryfel Byd. Beth ???? Gwell colli’r cyfan, gwell suddo’r gwch na rhoi mewn i’r Undeb Ewropeaidd.

O lle ddiawl y daeth hyn i gyd? Doedd dim o hyn ar ochr y bws nagoedd. Rhywsut mae’r Toriaid wedi colli unrhyw synnwyr o synnwyr cyffredin. Does ’nelo Brexit ddim ôll a’r Ail Ryfel Byd mwy na’r Undeb Sofietaidd yn ein carcharu ond mae’r rhethreg yn cynyddu, yn cynyddu mewn afresymoldeb yn ddyddiol.

Wedi eu cymeryd allan o gyd-destun oedd datganiadau Hunt mae’n debyg. OK dyna popeth yn iawn felly. Os yw’r naratif yn newid mae Trump yn rhan o’r newid hinsawdd. Wrth reswm tydi Trump ddim yn credu mewn ‘newid hinsawdd’ ond fe fydd ei weithredoedd yn uniongyrchol arwain at waethygu’r hinsawdd – a Duw a’n helpo o ran unrhyw hinsawdd wleidyddol.

Pwy fydda wedi dychmygu, dyweder hyd yn oed mor ddiweddar a thair – pedair mlynedd yn ôl byddai celwyddau noeth yn deillio o’r Tŷ Gwyn ar raddfa dyddiol. Os yw Arlywydd yr Unol Daliaethau yn gallu palu nhw – wel, does dim problem wedyn nagoes i gymeriadau fel Johnson a Gove wrth-ddweud eu hunnain o un wythnos i’r llall.

Drwy ‘normaleiddio’ celwydd neu ‘normaleiddio’ camarwain gwleidyddol heb wiro rydym yn creu cynsail ofnadwy o beryglus. Rhaid bod y Cyfryngau a’r Wasg yn rhydd er mwyn gwiro yr hyn sydd yn cael ei ddweud gan wleidyddion. Dyna’r ddelfryd. Y realiti wrthgwrs yw fod agendas gwleidyddol wedi bod ynghlwm a’r Wasg a’r Cyfryngau ers y dechrau. Heddiw, 2018 mae’r angen am wiro yn fwy nac erioed.

Dwi’n gweld hi yn ofnadwy o anodd sgwennu colofn fel hyn heb ddechrau ‘rantio’. Os yw’r naratif wedi newid, onid felly yw hi’n amser i ail edrych ar yr holl beth? Petae rhywun yn gofyn am restr syml iawn – rhowch i mi dri fantais clir o ganlyniad i Brexit? Syml – fedra’i ddim hyn yn oed meddwl am un. O ddifri rwan, yn amlwg roeddwn o blaid aros yn yr UE ond petae rhywun yn gofyn i mi am un fantais heb son am dri o ganlyniad i Brexit fedrai ddim eu rhestru.

Byddwn yn gofyn hyn i bobl Brychdyn, rhai oedd o blaid Brexit – staff Airbus oedd o blaid Brexit – sut yn union mae Brexit yn fanteisiol os yw yn bygwth eich swyddi yn Airbus? Pa ddarn o addewidion Johnson, Farrage, Rees Mogg sydd yn gwneud colli swydd yn beth da – yn beth werth pleidleisio drosto.

Rantio neu ddim. Trump yn Arlywydd – mae’n dweud gormod am gyflwr y byd. Er fy holl dueddiadau anarchaidd doeddwn ddim yn disgwyl naratif mor wallgof.

Glen Matlock ym Mhorthmadog, Herald Gymraeg 3 Hydref 2018

Clwb Peldroed Port hefo Glen

Credwch fi mae chwystrelliad o ddiwylliant yn beth da i’r enaid a’r ysbryd – a dwi di cael wythnos lle roedd y pair ddiwylliannol yn gorlifo. Ond, bore heddiw wrth sgwennu’r golofn, rwyf wedi y-m-ladd. Nid cwffio ond yr hyn yn Saesneg fydda rhywun yn ei alw yn ‘knackered’. Hapus felly. Hapus iawn. Ond y gora fedra’i neud ydi cadw’r paneidiau te i fynd.

Efallai fod y Rhys 56 oed angen arafu ’chydig. Pedair noson hwyr ar y trot – a dwi’n diodda – ond fel dywedais – mor hapus a mae’r paneidiau hefo gormod o lefrith a siwgr brown yn cadw rhywun ar yr ochr iawn o dir y byw. Nos Fercher ddechreuodd y wibdaith ddiwyllianol wrth i’r gantores ‘gwlad /soul’ Chastity Brown ymddangos yn y Fic, Porthaethwy.

Chastity yn Fic Porthaethwy

Efallai i chi weld Chastity ar rhaglen Jools Holland yn ddiweddar. ‘Dwys’ yw un ffordd o ddisgrifio caneuon Chastity. O gefndir croenddu a gwyn – yn frown felly – nid yn wyn nac yn ddu – ac yn hoyw. Doedd Chastity ddim yn caniatau i gynulleidfa’r Fic eistedd yn gyfforddus. Ar un pwynt dyma hi’r rhoi ‘llith’ am bobl hiliol gwyn – llith rhwng cân ddaru bara am oleiaf 5 munud. Dwi’n credu i ni gyd deimlo yn euog – hyd yn oed y mwyaf gwrth-hiliol ohonnom.

Wrthgwrs rwyf wrth fy modd hefo artistiaid sydd yn gwneud i’r gynulleidfa deimlo yn anghyfforddus – roedd Chastity yn enaid byw hanfodol a’r llais yna – bron cystal ac Aretha – oedd wir – y llais soul cryf fydda yn dymchwel adeiladau gor-uchel gyda un nodyn. Ar ddiwedd y cyngerdd mae Owen Cob (y trefnydd) yn fy nghyflwyno i Chastity ac o fewn eliadau rydym yn trefnu ‘roadtrip’ archaeolegol o Ynys Mon i Chastity ar ddiwedd ei thaith o amgylch Prydain. Rwyf yn gaddo mynd a hi i weld y meini cerfiedig rhyfeddol hynny ym Marclodiad y Gawres.

Nos Iau mae Pwyll ap Sion (a Wyn Thomas Prifysgol Bangor) yn lansio’r gyfrol.  Cydymaith i Gerddoriaeth Cymru. Cyfrol swmpus holl bwysig. Cymwynas a’r Gendl rwyf yn galw cyfrolau fel hyn. Hanfodol – dyma’r gair yma eto. Dyma lawlyfr gyda gwybodaeth am bob artist, grŵp, cerddor, cyfansoddwr o Gymro.

Chwerthais yn uchel wrth darllen Pennod M. O dan Mwyn dyma “Yn gerddor a gitarydd bas gyda’r grwp pync roc Anhrefn”. Dyna chi, fe gâf farw yn hapus nawr – mae Pwyll ap Sion wedi fy nisgrifio fel ‘cerddor’. Lansiwyd y gyfrol ym Mhrifysgol Bangor Nos Iau dwetha. Heb os roedd trefniannau lleisiol Côr Seiriol yn fendigedig gyda ‘F’ fawr, Rhyfeddol a hudolus – mewn cytgord wrth reswm ond gyda chymaint o harmoniau nes fod rhywun yn boddi mewn ysblander lleisiol.

Uchafbwynt y noson i mi oedd Osian Candelas yn cerdded i’r llwyfan yn ei jaced jeans. Y cyntaf ‘scruffy’ ar y lwyfan a da o beth oedd hynny. Angen chwistrelliad o rock’n roll ar y ‘teips’ clasurol meddyliais wrth wenu. Dwy gân berfformiodd Osian –‘Anifail’ a ‘Lwytha’r Gwn’. A hynny yn hollol hollol acwstig – dim meicroffon ar gyfer y lle. Dim band chwaith – dim bas, dryms nac ail gitar. Profodd Osian yn ei ffordd dawel ddi-ymhongar mai ‘cân dda ydi cân dda’.

Nos Wener rwyf yn ôl yng nghwmni Owen Cob gan fod ei driawd Cajun ‘Pon Bro’ yn perfformio yn Nhŷ Glyndŵr, yng Ngweriniaeth Cofiland. Pon Bro oedd un o uchafbwyntiau llwyfan Pen Bar Lag yng ngŵyl The Good Life Experience eleni, Cerys Matthews wedi gwirioni hefo nhw. Dyma grwp sydd yn rhoi gwen ar wyneb rhywun. Yn swnio fel y ‘deal go iawn’ – amhosib peidio eu mwynhau. Sypreis mawr oedd cael gwahoddiad i ymuno gyda nhw ar y ddwy gân olaf – a dyma brofiad newydd i mi. Chwaraeais y ‘washboard’ gyda llwy de. Braint ac anrhydedd.

Sut mae curo hyn medda chi? Nid hawdd yn sicr, ond ar y nos Sadwrn roedd fy hen ffrind a chyfaill ers dyddiau’r grwp The Rich Kids, Glen Matlock yn canu yn y Clwb Peldroed ym Mhorthmadog. Rwan dwi’n dweud Glen o’r Rich Kids – un o fy hoff grwpiau erioed a grwp cefais y pleser o reoli a threfnu cyngerddau iddynt am dair mlynedd rhwng 2007 a 2010.

Glen wrthgwrs oedd basydd gwreidiol y Sex Pistols ac ar nos Sadwrn roedd Clwb Peldreod Port dan ei sang ac yn nofio mewn mor o grysau-T ‘Never Mind The Bollocks’. A hynny gan ‘ffans’ o bob oed. Rhyfeddol gweld pobl mor ifanc a 10 oed yn y gynulleidfa – yn cael dod i weld un o’r Pistols hefo ‘Dad a Mam’. Blydi brilliant – maddeuwch am y rhegi – ond mi oedd o!

Cefais ‘selfies’ ac ysgwyd llaw hefo cymaint o bobl yno – nid jest yn ffans o Glen, ond hefyd rhai oedd yn morio canu ‘Rhedeg i Paris’ – fel dywedodd Joe Stummer – “heb gynulleidfa does ganddom ni ddim byd”. Does dim teimlad gwell yn y byd na chlywed gan bobl sydd yn dweud bod nhw yn mwynhau y sioe radio ar nosweithiau Llun – neu wedi mwynhau ‘Paris’ fel cân. Job done.

Gyda llaw mae gan Glen record newydd allan – ‘Good To Go’. Casgliad o ganeuon rock’n roll, rockabilly, blues – petae Elvis angen ‘comeback’ record yn 2018 hon fydda’r record iddo fo.

DJ Lewgi

Arwr y noson oedd Lewgi Lewis o Port. Y trefnydd. Does ond parch gennyf i rhai fel Lewgi ac Owen Cob – yn mentro i drefnu, yn rhedeg y risg o golli pres. Wyddo’chi be – dros y pedair noson yma roedd gogledd Cymru fwy hip na Paris, Efrog Newydd, Llundain a Chaerdydd.

Pen Bar Lag @ The Good Life Experience, Herald Gymraeg 19 Medi 2018

Pasg 1282 oedd hi pan ymosododd Dafydd ap Gruffudd ar gastell Penarlag. Dafydd oedd un o frodyr fenga Llywelyn ap Gruffudd (Ein Llyw Olaf). Hanes ddigon cythryblus fu rhwng y brodyr, roedd Dafydd wedi herio awdurdod Llywelyn sawl gwaith a wedi ochri gyda Edward I ym mrwydrau 1274. Erbyn 1277 roedd y brodyr unwaith eto ar yr un ochr.

Yr ymosodiad yma gan Dafydd ar y castell Seisnig ym Mhenarlag sydd yn achosi’r rhyfel olaf rhwng y Cymry a’r Saeson. Ni gollodd! Fel mae pawb yn gwybod, lladdwyd Llywelyn yng Nghilmeri ger Llanelwedd / Llanfair ym Muallt ar lan yr Afon Irfon yn Rhagfyr 1282. Dyma roi tatŵ parhaol 1282 ar ‘psyche’ y Cymry. A dyma ni, 736 o flynyddoedd yn ddiweddarach - wedi ein gorthrymu ers 1282. Yn gaeth. Yn dal i rygnu ymlaen gyda’r ystradebau ystradebol.

Castell Ewlo

Mae’r ŵyl ‘The Good Life Experience’, sydd yn cael ei guradu gan Cerys (Cerys Matthews / Catatonia gynt, BBC 6 Music bellach) yn dod a gwen i’r wyneb – achos mae’r ŵyl yn cael ei gynnal ar yr union darn o dir lle ymosododd Dafydd ar gastell y Sais. Newydd gael ei gynnal dros y penwythnos – tafliad carreg o’r ffin.

Ffaith sydd ddim yn cael ei golli gan Cerys. Dyma dir teulu’r Gladstones, Hawarden Estate, Penarlag, Sir Fflint.  Caretef y Prifweinidog William Ewart Gladstone – gŵr fu yn Brifweinidog am bedair tymor yn y cyfnod Fictoraidd. Penarlag yw cartref Llyfrgell Gladstone ac Eglwys Sant Deiniol.

Fe gofiwch i mi sgwennu sawl gwaith am Eglwys Sant Deiniol, dyma un o’r gasgliadau gorau o ffenestri lliw Edward Burne-Jones yn y wlad. Dyma’r comisiwn olaf gan Burne-Jones cyn ei farwolaeth – comisiwn i’w gyfaill Ewart William Gladstone. Ffenestri rhyfeddol – yr angylion glas hynny ar y ffenestr orllewinol – ffenestri RHAID eu gweld ar unrhyw restr bwced.

Drwy chwyrlio syniadau o amgylch y pair creadigol Gymreig dyma Cerys yn bathu’r enw ‘Pen Bar Lag’ ar babell newydd yn yr ŵyl eleni. Drwy chwarae hefo’r enw Cymraeg am Hawarden a’r ffaith fod gennym bar yn gwerthu cwrw crefft Cymreig, ‘Cwrw Sir Fflint’, tarodd Miss Matthews ar Pen Bar Lag – gwych a mi sticiodd!

Tipi, pabell, llwyfan Cymraeg a Chymreig. Cymreig ei naws. Gofod lle roedd y Gymraeg yn hyderus ac yn naturiol. Yn cael ei ddefnyddio yn naturiol a hyderus heb ymddiheuriad na chlochdar. Dyna sut ddylia hi fod. Does dim angen unrhyw gyfaddawd. Ond gyda hyder – does dim angen gweiddi na phrotest, cwyno na gwthio – fel hyn mae hi. Da ni yn hyderys.

Cyd-weithiodd yr ŵyl yn agos iawn hefo Menter Iaith Fflint Wrecsam a sicrhawyd gweithgareddau lu ar gyfer babanod, plant a theuluoedd yn ystod y boreau ac amser cinio. Synod pa mor hawdd ydi anghofio am deuluoedd ifanc mewn gwyliau. Dyma ni fellu Magi Ann, Sgwrs a Chân. Proffesor Llusern a sioe Pwnsh a Siwan. Rhieni ifanc a babanod o Loegr neu lle bynnag yn chwerthin gyda Magi Ann yn eu diddanu yn ddwy-ieithog. Adloniant, pleser, addysg, hyrwyddo’r Gymraeg.

Heb os un o’r uchafbwytiau yn y babell Pen Bar Lag oedd y gweithdai dawnsio clogsen. Yn ‘anffodus’ i ni (y trefnwyr) roedd Cerys wedi cyhoeddi o’r prif lwyfan, o flaen 5000 o bobl, fod RHAID iddynt gael y profiad o ddawnsio’r glocsen cyn mynd adre ar ôl y penwythnos. Druan o griw Menter Iaith Fflint Wrecsam yn dygymod a’r holl alw. Dan ei sang yw’r disgrifiad arferol o weithgaredd llwyddianus – a dyna oedd hi. Byddaf yn dweud yn aml fod gormod o ddiddordeb a gormod o alw – gormod o gynulleidfa yn broblem dda i’w chael.

Profiad arall i fynywchwyr yr ŵyl oedd pedair telyn deires o Ynys Môn yn taro eu tannau wrth iddi noswylio ar y nos Sadwrn. Goleuwyd y tipi drwy gyfeirio’r golau at y nenfwd a wedyn fod y golau yn adlewyrchy yn ôl i lawr ar y llwyfan. Yn union fel bod o flaen tanllwyth mewn tyddyn. Noson Lawen mewn cegin. Ohh am awyrgylch. Cyfareddol. Cyflwynwyd yr alawon gan Huw Roberts – er mwyn rhoiu cyd-destun - ond wedyn fe siaradodd a fe gannodd y telynnau yna.

Weithiau mae’r gerddoriaeth yn cyfleu y cyfan. Dwi sddim yn siwr sawl tant oedd yn canu? Pediar telyn gyda tair rhes – rhywbeth fel 4 x 90 tant? Fe gododd yr hwyl a fe ddaeth y babell orlawn yn agos iawn i gael troedigaeth arallfydol emynyddol ala Ann Griffiths.

A jest i wneud pethau yn fwy diddorol / gwallgof dilynwyd y telynnau deires gan Adwaith y grwp post-punk ffeministaidd o Gaerfyrddin. Dwi ddim yn credu byddai unrhyw lwyfan arall mewn unrhyw ŵyl yn y Byd yn rhaglennu pedair telyn deires i’w dilyn gan Adwaith. Rhaid chwerthin (gyda balchder).

Adwaith

Wrth sefyll gefn llwyfan dyma wasgu llaw Cerys – dim angen geiriau – roedd y gerddoriaeth yn siarad a’r criw ohonnom oedd wedi trefnu yn gwybod fod rhywbeth arbenig yn digwydd ar y llwyfan. Ond roedd un peth arall ar fin digwydd.

Dyma wahoddiad gan y telynwyr, y ffidlwyr, y gitarydd acwstig o Ynys Môn – rhaid cael Cerys i ganu. Am y tro cyntaf ers pedair mlynedd yn ôl be ddeallais camodd Cerys a’i gitar i’r llwyfan (unrhyw lwyfan) a dyma gyd-canu ‘Arglwydd Dyma Fi’. Cerys ar lwyfan eto – hefo telynnau deires – ‘Arglwydd Dyma Fi’. Dagrau. Balchder. Cyd-ganu – hyd yn oed y di-Gymraeg na dywyllodd gapel erioed. Rhyfeddol.

Sir Flint. Cornel o Gymru sydd weithiau yn cael ei hanwybyddu – roedd hi dan ei sang yn y gornel fechan honno Pen Bar Lag !

Archaeoleg Cymunedol a'r Gymraeg, Herald Gymraeg 5 Medi 2018

Cy Griffiths (Council British Archaeology Cymru) Carenza Lewis (Time Team)

Seminar CBA Llanbed.

O bryd i’w gilydd mae gwahoddiadau ddigon diddorol yn glanio ar y ddesg yn y swyddfa Mwyn (Mwyn HQ fydda’i yn ei alw o). Roedd Cyngor Archaeoleg Prydain / Cymru yn cynnal penwythnos o seminarau ym Mhrifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant yn Llanbed a wedi gofyn am drafodaeth am archaeoleg yn y gymuned gyda gwahoddiad i mi wedyn drafod hyn o fewn cyd-destun yr iaith Gymraeg.

Sut fedrwn’i wrthod? Os ydych yn ddarllewnyr cyson o’r golofn hon fe fyddwch yn gyfarwydd a fy mhryder fod y byd archaeolegol Cymreig yn un Seisnig ei naws. Yn y gorffennol rwyf wedi cyfeirio at bobl gyda ‘tatan yn eu ceg’, ddim mewn ffordd gas ond mewn ffordd ddigon ffeithiol. ‘Tatan yn eu ceg’ yw’r hen ffordd draddodiadol Gymreig o ddweud ‘Saesneg posh’.

Rwan, dwi hefyd wedi cyfeirio dros y blynyddoedd fod rhain yn bobl ddigon dymunol – rhai yn ffrindiau eraill yn gyd-weithwyr. Ond, a does dim ond go iawn, erys y ffaith nad yw’r mwyafrif wedi dysgu’r Gymraeg. Dio’m ots faint mae nhw wedi byw yng Nghymru, lleiafrif sydd yn gwneud yr ymdrech i ddysgu ac arfer yr iaith yn y byd archaeolegol Gymreig.

Cewch ddadlau am hyn a chroeso. Wrth i mi gyfarch y gynulleidfa yn y seminar yn Llanbed, holais faint oedd yn siarad Cymraeg cyn decharu? Dim ond tri allan o gynulleidfa o rhyw 50. A bod yn onest synais fod cymaint a thri yn Gymry Cymraeg.

Cyn cychwyn fy narlith, ymddiehurais fy mod am gyflwyno ‘papur’ ddigon heriol ar gyfer y seminar. Dwi’n dweud ‘ymddiheuro’ yn yr ystyr – doeddwn ddim yno i fod yn ‘ddadleuol’ neu i godi gwrychyn neb ond roeddwn am wenud y pwynt – fe ddylia mwy o archaeolegwyr Cymru wneud yr ymdrech i ddysgu’r iaith.

Pwysleisias fod ymddiddori yn archaeoleg y Rhufeiniaid neu archaeoleg diwydiannol yng Nghymru yn beth da – ond os nad oes ymwybyddiaeth o’r iaith a’r diwylliant lleol tydi rhywun ddim yn mynd i ddallt y peth yn iawn. Pa bynnag waith fydd rhywun yn ei wneud ar archaeoleg y diwydiant llechi dyweder, mewn ardaloedd fel Nantlle, Bethesda a Blaenau Ffestiniog, heb fedru’r Gymraeg rhyw hanner darlun gaiff rhywun go iawn.

Heb y Gymraeg fedrw’chi ddim hyd yn oed sgwrsio hefo pobl leol yn iawn yn rhai o’r ardaloedd yma. OK mae pawb yn dallt Saesneg – ond mae’r sgwrs a’r wybodaeth yn llawer mwy cyfoethog drwy ei chynnal yn y Gymraeg. Fwy amlwg byth, byddwn yn dadlau, os am sgwrs hefo ffarmwr ar Ynys Môn neu ar benrhyn Llŷn – fe gewch lawer gwell hwyl yn y Gymraeg.

Castell Henllys, Eglwyswrw

Awgrymais yn garedig mai teledu du a gwyn sydd ganddynt heb yr iaith Gymraeg a mai teledu lliw yw’r un dwy-ieithog. Dadleuol? Dwi ddim mor siwr – cyflwynais y  syniad yn ofalus a gyda sensitifrwydd. Y nod yw denu pobl at yr iaith nid eu gelyniaethu. Ond, fedra ni ddim osgoi y peth chwaith. Yma ers 40 mlynedd ond prin yn gallu ynganu ‘croeso’ neu ‘diolch yn fawr’. C’mon – ddim ddigon da.

Nid er mwyn cadw cyd-bwysedd ond am ei fod yr un mor wir, taflais awgrym arall at y gynulleidfa druan ar ddiwedd pnawn Sadwrn. Cynulleidfa druan – wedi cael penwythnos gyfan o ffeithiau hynod ddiddorol am archaeoleg yng Nghymru ond rhaid eu bod wedi blino erbyn 4pm pnawn Sadwrn. A be mae nhw’n gael? Rhys Mwyn yn (eu) herio.

Dangosais luniau o gestyll Cymreig Mathrafal, Ewlo a Dolforwyn ar y sgrin gyda cwestiwn – lle mae rhain? A dyma’r ‘punch-line’ anisgwyl iddynt. Esboniais sut mae’r Cymry Cymraeg mor brysur yn cwyno am gestyll Edward I yng Nghonwy, Caernarfon, Harlech a Biwmares, mor brysur yn cael eu gormesu ers 1282, tydi’r mwyafrif rioed di bod am dro i weld Castell Llywelyn ap Gruffydd yn Ewlo.

Lle mae Ewlo? Lle mae Carndochan? Lle mae Dolforwyn? Ella fod ni wedi clywed am Gastell y Bere. Wedyn cyfeiriais at Neuadd Owain Glyndŵr yn Sycharth ger Llansilyn / Llangedwyn. Defnyddiais hiwmor wrth reswm. Wyddo’chi be di’r esgusion fel arfer am Sycharth? Mae’n anodd cael hyd i Sycharth. Does dim arwyddion brown. A dyma lle dwi’n bloeddio – defnyddiwch fap OS! Mae nhw’n gwenu os nad chwerthin.

Rhaid wrth hiwmor neu mae rhywun yn agos at grio. Yn sicr roedd fy herio yn mynd bob ffordd – y di-Gymraeg am beidio dysgu – a’r Cymry Cymraeg am beidio perchnogi eu hanes.

Rwyf yn weddol sicr fod yr ymgyrchoedd iaith a’r ymgyrchoedd dros Gymru Rydd Gymraeg ers y 1960au wedi creu diwylliant sydd yn dibynnu ar y ffaith ein bod wedi ein ‘gormesu ers 1282’. Bron a bod fod yr ‘angen’ am ormes yn rhan o’r raison d’être. Dwi hefyd yn hollol ymwybodol fod yr holl ymgyrchoedd wedi dwyn ffrwyth. Diolch byth am Pont Trefechan a Gwynfor Evans – wrthgwrs dwi’n dallt hynny.

Ond mae’r obsesiwn cenedlaethol yma hefo Owain Glyndŵr a 1282 yn ddiflas bellach. Dechreuodd Hanes Cymru mewn ffordd tua 8000 cyn Crist wrth i’r iâ encilio, felly mae na gyfrolau ar gyfrolau o hanes – nid un neu ddau gwrthryfel yn erbyn y Saeson.

Bob tro ru’n fath – dwi’n gadael yn isel fy ysbryd. Dwi’n gorfod dweud y pethau yma neu be di’r pwynt siarad yn gyhoeddus neu sgwennu colofnau? Gorffenais drwy atgoffa’r gynulleuidfa fod Castell Henllys, Tramffordd Pen-y-Gogarth a maes parcio Bryn Celli Ddu ôll wedi derbyn nawdd ERDF. Duw a wyr sut nath y ‘tatan yn eu cegau’ belidleisio yn achos Brexit ond roedd rhaid gwneud y pwynt fod archaeoleg yng Nghymru wedi elwa o nawdd Ewropeaidd.