llun : Ffwrnais Dolgun / Abraham Darby
Mae’n debyg i
bobl o fy nghenhedlaeth i, mae Dolgellau yn gyfystyr a’r ‘Sesiwn Fawr’, neu hyd
yn oed ‘Gwyl Werin Geltaidd Dolgellau’ a
flaenorodd y Sesiwn. Yn wir, bu i mi deithio o Lanfair Caereinion ar fy
meic-modur ym 1980 i weld Geraint Jarman a’r Cynganeddwyr yn perfformio mewn
pabell anferth ar y Marian – un o fy mhrofiadau cyntaf (a bythgofiadwy) o wylio
grwp roc Cymraeg yn fyw.
Wrth ddychwelyd i Ddolgellau wythnos
yn ol, roedd fy sylw yn cael ei hawlio can rhywbeth hollol wahanol, sef hanes y
Crynwyr, wrth i mi ymweld a Chanolfan y Crynwyr yn Nhy Meirion ar Sgwar Eldon.
Arddangosfa yw hwn i bob pwrpas, wedi ei osod ar y llawr cyntaf uwchben y
ganolfan wybodaeth Parc Cenedlaethol Eryri. Mewn un ystyr mae hyn oll yn
‘anweledig’, rhaid mentro drwy’r ganolfan wybodaeth i’w gyrraedd ac a dweud y
gwir does dim byd amlwg wrth grwydro strydoedd Dolgellau sydd yn gweiddi –
‘Crynwyr !’.
Ac eto, dyma hanes, diddorol dros
ben, sydd a naws ychydig yn wahanol. Felly yn fras iawn mae’r stori yn dechrau
gyda ymweliad gan George Fox, sefydlydd y Crynwyr, a Dolgellau ym 1657. O ran
cyd-destyn mae hyn flwyddyn cyn marwolaeth Oliver Cromwell a thair mlynedd cyn
i Siarl II gael ei adfer i’r frenhiniaeth. Y stori yw fod Fox wedi croesi dros
Gader Idris ac ei fod wedi penderfynu fod yma le addas ar gyfer trosglwyddo’r
neges.
Eto o ran cyd-destyn rydym 27
mlynedd cyn geni Griffith Jones Llanddowror, felly does na ddim son am Hywel
Harris, Daniel Rowlands na William Williams, Pantycelyn, dydi anghydffurfiaeth
fel sydd i ddilyn ddim wedi dechrau, ac eto mae rhywbeth newydd yn gallu gafael
yn ardal Dolgellau – sydd efallai yn awgrymu pam mor amherthnasol oedd yr
Eglwys.
Yn sicr mae modd awgrymu fod y
Crynwyr yn cynnig rhywbeth llawer mwy ‘radical’ na’r Eglwys, o bosib gallwn
awgrymu rhywbeth mwy blaengar gan eu bod yn credu fod pob unigolyn yr un mor
bwysig yng ngolwg Duw – sydd yn sicr ddim yn gyson a’r sefydliadau mwy
heiarchaidd. Ond dyna rhywbeth am trawodd yn syth – beth oedd y cefndir cymdeithasol
oedd yn caniatau i’r Crynwyr ennill tir mewn ardal wledig fel hyn yn Sir
Feirionnydd ?
Oherwydd erlid, bu rhaid i’r Crynwyr
gyfarfod ac ymgynull yn gudd a chawn hanes cartrefi fel Tyddyn y Garreg lle
bu’r Crynwyr yn cyfarfod am dros ganrif. Yma hefyd cawn mynwent y Crynwyr a
safle’r cyfarfod cenedlaethol ‘Cyfarfod Blynyddol i Gymru’ 1685. Cawn hanes
ffermydd eraill fel Dolgun Uchaf, Ffwrnais Dolgun a Dolserau.
Ffaith arall sydd yn hawdd i’w golli
yw pwysigrwydd y Crynwyr i’r Chwyldro Diwydiannol, yn bennaf gan fod mynediad i
Brifysgolion yn cael ei wrthod iddynt, felly mae’n debyg fod eu sylw wedi cael
ei droi at fentro yn y byd busnes a chawn gysylltiad a’r arloeswr Abraham Darby
a Dolserau lle cawn ffwrnais wedi ei gynllunio ganddo. Dyma’r ffeithiau bach
ddiddorol yna sydd fel rwyf yn awgrymu, yn rhy aml, yn anweledig – weithiau oherwydd
ein anwybodaeth neu difaterwch – ond dyma beth sydd angen ei newid felly.
Diwedd y stori i gymaint oedd cael
llond bol o’r erlid, digon yw digon, a ffwrdd a nhw am Bensylfania – ac eto mae
hyn yn swnio yn llawer haws na’r broses go iawn. Dychmygwch yr amgylchiadau ar
y llong heb son am faint oedd yn marw cyn ddiwedd y daith – yn enwedig felly
plant ifanc.
Dolserau oedd cartref y Crynwyr
Robert a Jane Owen a ymfudodd i Bensylfania ym 1697 efo’u mab, y meddyg
Gruffydd Owen. A dyma rhywun yn meddwl
wedyn am y potensial anhygoel o ran ymwelwyr o America o dras Cymreig, a theulu
o Grynwyr o Feirionnydd. Yn sicr mae modd datblygu twristiaeth niche, dim o’i
le yn hynny a mae’n gallu gweithio.
Wedi eu cyhoeddi mae taflenni
‘Teithiau Hanes Cristnogol Meirionnydd’, felly mae’r datganiad uchod yn alwg yn
barod a chawn daflen ar Mari Jones, Sant John Rowlands a thaflen arall wedyn ar
y Crynwyr sydd yn rhestru safleoedd Bryn Mawr, Capel Tabor, Dewisbren, Tyddyn y
Garreg, Dolgun Uchaf, Ffwrnais Dolgun a Llwyngwril / Bryn Tallwyn fel llefydd y
dylid mynd i’w gweld.
A dweud y gwir, mae’n swnio fel
taith fach dda ar bnawn Dydd Sul hyd yn oed i bobl lleol o Wynedd / Sir Feirionnydd
sydd a dim cysylltiad yn y byd a Phensylfania. Dyma fodd i ddarganfod ardal
arall, darnau bach o’r tir oddi ar yr A470, darn bach arall o hanes ac i roi hwb bach i
economi caffis Sir Feirionnydd. Rwyf wedi cadw fy nhaflenni ac rwyf yn bwriadu
mynd am dro ar daith y Crynwyr mor fuan a phosib.
Felly y wers i mi, mae mwy i
Ddolgellau na cherddoriaeth gwerin, ond fel sonias uchod, roedd y gig Jarman
yna yn fythgofiadwy. Cofiaf hyd heddiw fod Tich Gwilym yn gwisgo trowsus gwyrdd
combats, crys T coch ‘ Sgrech’ a siaced Harrington du. Roeddwn newydd wrando ar
LP ‘Gwesty Cymru’ a roedd cael clywed ‘Rocers’ yn fyw yn beth mawr – credwch fi
!
No comments:
Post a Comment