Daeth y Gwanwyn yn do, a dyma benderfynu mynd allan i ddarganfod llwybrau newydd, hynny yw, newydd i mi, yn aradl Mynydd Cilan ym Mhen Llyn. Yr ail ran o’r penderfyniad oedd mae hwn fydd y picnic cyntaf eleni i ni fel teulu, mae’n bnawn Sul braf, felly dyma baratoi brechdanau, diod ac ambell i felysyn a thrio cael pob dim i mewn i un sach cefn-cerdded sydd yn anodd hefo dau o blant, 4 potel o ddiod, ffrwythau, un bocs i’r brechdanau, mwy byth o fagiau o greision …… yn y diwedd dwi’n gorfod cario bach ychwanegol.
Rhai blynyddoedd yn ol bu’m draw i fferm Cilan Uchaf i chwilio am y gromlech a ddangosir ar y map O.S. Rhaid cyfaddef mae ychydig iawn yr oeddwn yn ei wybod am y gromlech ond roedd y lleoliad yn apelio. Rwan mae’n rhaid fod hyn tua ddeng mlynedd yn ol achos roedd cyn i ni gael y plant a’r hyn dwi’n gofio oedd i mi guro ar ddrws Cilan Uchaf ond chefais ddim ateb a dwi’n credu i mi grwydro ychydig o amgylch y caeau ond chefais i fawr o hwyl dod o hyd i’r gromlech. Sgwni os oedd y gromlech wedi hen ddiflannu ?
Felly mae’n rhaid cyfaddef fod gennyf agenda bach fy hyn ar ddiwrnod y picnic. Go iawn roeddwn ar dan isho dod o hyd i’r gromlech ond roedd “picnic” yn ffordd dda iawn o gael pawb o’r ty ac allan i gerdded. Ar ol mynd heibio Sarn Bach a Bwlch Tocyn dyma benderfynu dilyn y llwybr troed sydd yn dod a ni at y clogwyni ychydig i’r de orllewin o Borth Ceiriad ac o fewn rhyw ddeng munud rydym mwy neu lai ar lan y mor.
Dwi’n dweud mwy neu lai gan fod y llanw i fewn a mae dipyn o glogwyni yma, felly does dim traeth fel y cyfryw dim ond creigiau yn cael eu chwipio gan y mor. Mae Porth Ceiriad i’r chwith, i’r Gogledd-Ddwyrain rhyw hanner milltir i ffwrdd (ac i’r cyfeiriad anghywir os am fynd am y gromlech) felly rydym yn dod o hyd i graig addas i ni gael eistedd a wyddoch i beth – dyma olygfa fendigedig. Rydym yn gweld dros pared Mawr ac yn edrych wedyn draw am Drwyn yr Wylfa.
Dros y mor, mae tirlun y Rhiniogau ac ardal Harlech, yn ymddangos yn bell i ffrwdd, bron yn ddim ond cysgodion fel fyddai Meic Stevens yn ei ganu. Dyma’r math o le fydda rhywun yn gallu eistedd am ddiwrnod cyfan, onibai fod y graig braidd yn galed ar benol rhywun, ond mae modd syllu allan dros y mor am oriau yndoes. Ambell i wylan yn unig sydd yma heddiw, dim son am forlo na dolffin na chwch pysgota yn nunlle. Heddwch pur.
Daeth criw o gerddwyr i darddu ar ein heddwch pur. “Damia” medda ni dan ein gwynt ond mae nhw’n griw ddigon dymunol, di-Gymraeg, ifanc, myfyrwyr o bosib, yn dilyn Llwybr Afordir, yn dilyn un o lyfrau Gwasg Carreg Gwalch, Llwybrau Llyn. Dwi’n taro sgwrs, neu’n ymdrechu oleiaf. Di-serch yw pobl ifanc di-Gymraeg ar adegau, dydi’r grefft o gael sgwrs ddim wedi ei feistrioli ganddynt eto, ond dwi’n benderfynol …… oedda nhw wedi sylwi ar gromlech wrth iddynt ddilyn y llwybr o Fynydd Cilan ?
Rhaid bod eu trwynau mor ddwfn yn “Llwybrau Llyn” fel bod neb yn edrych o’u cwmpas. Na neb wedi gweld unrhywbeth. Diolchais yn gwrtais a dymunais yn dda iddynt a dyma ffarwelio. Cefais rhyw fath o wen gan ambell un o’r criw. Erbyn hyn mae pawb wedi stwffio gormod o greision, pop a bara brown. Dwi yn sicr angen cerdded rwan i gael gwared a hyn i gyd felly dyma godi’r pac a dechrau dringo’r llwybr arfordirol i fyny am Fynydd Cilan.
Argian dan mae yna glogwyni serth yn fan hyn. Lle mae’r hogia ???? Gafael yn dyn a chadw nhw yn bell o’r ochr. Mae’r hogia yn cael dad a mam yn eu rhybuddio, dim rhedeg, dim chwarae yn wirion a chadw at ochr bella’r llwybr i ffwrdd o’r clogwyni. Yn fy henaint, neu efallai fel rhiant, fyddwn i ddim bellach yn mentro at ochr y clogwyni i gael golwg gwell. Yn yr hen ddyddiau doedd croesi Crib Goch yn golygu dim. Yn sydun iawn dwi’n ddipyn fwy pryderus. Ella byddwn yn iawn ar ben fy hyn ond gyda’r plant mae rhywun yn ymwybodol iawn faint o gyfrifoldeb sydd ganddom.
Erbyn hyn ma’r map O.S allan o fy mhoced, yn fy llaw, wedi ei agor, a dwi’n ymdrechu i gael sicrwydd o’n lleoliad, “mae’n rhaid fod y gromlech yma yn rhywle”. Daeth y llwybr arfordirol i ben a dyma droi dros gamfa a thrwy gae gwyrdd i ffwrdd o’r clogwyni. Wrth gyraeth y giat i’r cae nesa dyma sylwi ar garreg anferth yn gorwedd ar waelod y cae. Sgwni os mae hon yw hi ?
Roedd y slaban anferth yma yn gorwedd ar y cae. Doedd dim tystiolaeth o feni eraill yn ei dal o ben pella’r cae. Ella mae naturiol oedd hyn yn hytrach na chromlech ond doedd dim dewis ond brasgamu tuag at y fael i gael golwg agosach. Roedd yr hogia wedi hen gyrraed, ac yn wir ar ben y garreg, erbyn i mi gyrraedd ond yn syth dyma ddechrau asesu yr hyn oedd o fy mlaen.
Yn sicr roedd olion o gerrig o dan y “gap-faen” anferthol yma ac wrth i mi gerdded yn ofalus o amgylch y garreg dyma nodi oleiaf dwy faen arall oedd wedi disgyn o dan y gapfaen – ar yr ochr ddwyreiniol. Rhain mae’n siwr oedd y meini oedd wedi dal y gapfaen yn ei lle yn ystod y cyfnod Neolithig, rhyw pum mil o flynyddoedd yn ol. Ebnw’r aradl yma yw Trwyn Llech y doll, dyna chi enw hyfryd.
Ddeng mlynedd yn ddiweddarach dyma ddyn balch yn sefyll ger y gromlech. Nid hawdd cael ei hyd achos dydi hi ddim mor amlwg a hynny gan ei bod yn gorwewdd ar y llawr. Un peth sy’n sicr, roedd yr hean greadur Neolithig, un o ffermwyr cyntaf Pen LLyn wedi cael lle godidog iawn i’w gladdu !
No comments:
Post a Comment