When
the gallow-wood cracked
And
knocked beneath my feet
I
embraced the softness of clean
Fabric,
imagined dancing
Myself
into darkness. I fell.
Mari Ellis Dunning
Gwen Elllis neu Gwen ferch Ellis o Ddyffryn Clwyd oedd y
ferch gyntaf i gael ei chrogi am fod yn wrach yng Nghymru. A hynny ar ôl colli
dau os nad tri gŵr yn y blynyddoedd yn ystod chwarter olaf y 16eg ganrif.
Pechod Gwen oedd bod yn iachäwr. Roedd ganddi’r ddawn a’r gymwynas o roi
cymorth i bobl oedd yn sâl. Efallai fod gwasanaethu fel hyn yn dod a mymryn o
fwyd neu gynnyrch i mewn i’r tŷ iddi ar ôl colli ei gwŷr.
Daw’r bennill uchod o gyfrol ddiweddara’r bardd a’r awdures
Mari Ellis Dunning. Cyfrol bwerus (Parthian). Cyfrol o gerddi sydd yn tywys y
darllenydd drwy a thros foroedd o emosiynau – yn ddi-ofn, yn agos iawn at y
pridd. Ar adegau mae grym geiriol y cerddi yn fy atgoffa o nofel Marion Eames Y Stafell Ddirgel. Yn agos at y pridd yn
yr ystyr fod y ‘punches’ yn hitio canol y targed fel bwa saeth syth. Yn rhwygo emosiynau
rhywun yn y modd mwyaf brwnt.
Onid y dorf feddw wallgof, y ‘baying mob’, sydd yn mynnu
fod Betsan Prys yn cael ei boddi am fod yn wrach ym mhennod gyntaf Y Stafell Ddigel. Rhywbeth tebyg sydd yn
cael ei gyfleu mewn gwirionedd. Creulondeb y dorf anllythrennog. Di-addysg. Hurt.
Hawdd eu dylanwadu. Ymfalchio mewn rhagfarnau. Bron yr atgoffir rhywun o’r
Brexiters ymhlith cynulleidfa rhaglen Question Time yn wythnosol. Blin a
boch-goch.
Boddi yn y Wnion fu tranc Betsan Prys heb unrhyw lys barn,
dim ond llys y werin bochgoch. Y gadair goch ger y Bont Fawr. Diwedd. Cael ei
chrogi wnaeth Gwen Ellis. Erchyll. Ond, o roi cyd-destyn i hanes Gwen Ellis - pwy
oedd yn gwneud yr erlid? Esgob Llanelwy, William Hughes. Gŵr a gynorthwyodd
William Morgan i gyfieithu’r Beibl i’r Gymraeg. Arwr o ran achub yr Iaith.
Jest fod o yn hoff o grogi merched. Ar y Beibl. Yn enw Duw.
Hmmm, dyma chwalu chydig ar fytholeg Beibl William Morgan felly. Run Christian
Run. Yn enw crefydd, yn enw Duw – rhyfedd sut fod Duw mor wrth-ferch. Medda’r
dynion. Mewn grym.
Nid mwynhau darllen cerddi Mari Ellis Dunning mae rhywun o
reidrwydd ond neidio ar ‘rollercoaster’ yn y ffair a gwibio heibio merched ar
grogbrennau. Amrwd fel cerddoriaeth y blues. Devil Music.
Wrth feddwl mwy am y syniad yma o wrachod yn cael eu herlid
gan ddynion. Mae’n debyg byddai Mari Ellis Dunning petae hi yn byw yn Nyffryn
Clwyd yn y 16eg ganrif, chydig bach rhy agos i William Hughes, wedi dilyn Gwen i’r
grogbren munud bydda’r gyfrol Salacia wedi
ei gyhoeddi.
Gwrach arall fydda ddim wedi goroesi fydda’r gantores Lleuwen.
Canu’r blues a chanu soul mae Lleuwen, hyd yn oed ar ei mwyaf gwerinol neu
mwyaf jazz. Fel soniais mewn colofn ddiweddar mae CD diweddaraf Lleuwen, ‘Gwn
Glan, Beibl Budr’ wedi derbyn canmoliaeth uchel ac yn haeddianol felly. Wrth wylio
Lleuwen yn rhedeg yn droednoeth ar lwyfan Pontio nos Wener dwetha gan ddechrau
ei pherfformiad gyda cordiau pwerus Myn Mair ar y gitar – doedd dim dwy waith
fod yma wrach yn canu.
Diolch byth ein bod yn y 21ain ganrif neu bydda dynion y
Beibl wedi ei llusgo oddiar y llwyfan tuag at yr Afon Adda heb betruso am
eiliad. O linach Mahalia Jackson, Nina Simone, Edith Piaf, Sister Rosetta
Tharpe, Patti Smith, Etta James a Janis Joplin – os nid Nansi Richards a Llio
Rhydderch. Artist hollol ddi-gyfaddawd. Artist go iawn.
Gwelais Patti Smith yn perfformio llynedd ym Manceion. Yn
poeri ar y llwyfan, yn rhegi, yn wallt-lwyd ac yn 71 oed. Gwrach yn bendant. I’r
Wnion a hi! O’r holl grwpiau pop dwi wedi weld dros y blynyddoedd roedd
perfformiad Patti Smith yn y 5 uchaf. Wrth wylio Lleuwen nos Wener, nid fod
rhywun yn cymharu, achos Lleuwen ydi Lleuwen, ond doedd dim gostyngiad yn y
safon rhwng Patti Smith a Lleuwen mewn gwirionedd. Efallai fod Patti wedi bod
wrthi am fwy o flynyddoedd a gyda mwy o LPs, mwy o ganeuon cyfarwydd.
Alffa
Ac eto roedd perfformiad Lleuwen nos Wener yn teimlo fel
cyngerdd o ‘greatest hits’ – a roedd y mwyafrif o’r caneuon o’r CD diweddara ‘Gwn
Glan, Beibl Budr’. Pontydd rhyfeddol.
Dros y penwythnos cefais y cyfle, a hynny am y tro cyntaf, i
weld y grwp blues ifanc Alffa o Lanrug yn canu yng Ngwyl Fwyd Caernarfon. Pam datgan
eu bod yn ifanc medda chi? Ffaith yndi. 18 oed ac yn chwarae a theimlo y blues.
Rhyfeddol eto. Angerddol. Pwy a ŵyr faint o grwpiau pop dwi wedi weld yn canu
dros y blynyddoedd a peth prin yw cael fy nghyffroi go iawn. Patti efallai,
Lleuwen yn sicr – a dyma un arall, Alffa.
A bod yn onest nes i fwynhau pob eiliad. Dwi isho mynd i weld
nhw yn canu eto. Mae nhw yn Llanberis mis Mehefin. Archebu tocyn rwan Mr Mwyn!
A byddech i’r gwrachod barhau i greu. Diolch byth amdanynt.
Dwi’n sgwennu am hyn achos fod hyn yn bwysig nid diddorol. Hanfodol nid da. Rhy
bwysig i’w anwybyddu. Rydym yn gweld creadigrwydd Cymreig yn camu yn agosach at
y Nefoedd yma, yn ddi-gyfaddawd a bydd unrhyw gadair goch neu grogbren yn cael
eu chwalu’n rhacs cyn unrhywun orffen dweud ‘gwrach’.
No comments:
Post a Comment